Sinir sisteminin quruluşu

İnsanın mərkəzi sinir sistemi baş beyin, onurğa beyni və sinir hüceyrələrindən (neyronlardan) təşkil olunmuşdur. Neyronlar bütün orqanizm boyu səpələnmişdir. Ən çox həssas hüceyrələr hiss orqanlarında yerləşir.

Baş beyin onu xarici zədələnmələrdən qoruyan kəllə sümüyünün daxilində yerləşir. Baş beyindən hiss orqanlarımıza, eləcə də mimika, udqunma, nitqə cavabdeh olan 12 cüt sinir ayrılır.

Onurğa beyni onurğa sütününun daxilində yerləşir. Onurğadan bütün bədəni əhatə edən sinirlər ayrılır, əzələlərə və daxili orqanlara sinir sinir impulslarını ötürür.

Sinir sistemi

Sinir sisteminin fəaliyyəti

Bütün orqanlarda yerləşmiş sinir hüceyrələri davamlı olaraq müxtəlif təsirlərə məruz qalır. Bir-birilə sız əlaqəli olan neyronlar impulsları duyğu orqanlarından beynə ötürürlər. Müxtəlif orqanlardan gələn siqnallar əvvəl onurğa beynə daxil olur, daha sonra isə onurğa beyni bu impulsu baş beynə ötürür. Beyində daxil olan məlumatların analizi və işlənməsi prosesi gedir və daha sonra onurğa beyninə cavab reaksiyası üçün əmr ötürürülür və əzələlər müvafiq olaraq hərəkət edir. Siqnallar çox sürətlə ötürülür. Məsələn, əgər əlimiz isti tava və ya ütüyə toxunsa əlimizi dərhal, hətta nə baş verdiyini tam dərk etmədən çəkirik.

Baş beyin- mürəkkəb quruluşa malik orqandır. Beyin bir neçə hissədən ibarətdir ki, bu hissələrin də hər biri öz funksiyasına cavabdehdir. Məsələn, hərəkət koordinasiyasına beyincik cavabdehdir. Beyin yarımkürələri mürəkkəb funksiyalara- nitq, düşüncə, eləcə də görmə, eşitmə, qoxu və dadbilmə hissiyatlarına cavadehdir.

Sinir sisteminin anatomiyası

Sinir sistemi- neyronlardan və qliyalardan təşkil olunmuşdur.

Neyron (sinir hüceyrəsi)- sinir sisteminin əsas struktur və funksional vahididir. İnsanda 1 mlrd-dan çox neyron mövcuddur.

Neyronlararası əlaqə sinir impulslarının (sinir oyanıqlığı) vasitəsilə olur.

Sinir hüceyrələrinin xüsusiyyətləri: oyanıqlıq və ötürücülük.

Neyronun quruluşu

Hər bir neyron cisimdən və çıxıntılardan ibarətdir.

Neyronun cismi nüvə (çoxlu sayda nüvə məsamələri ilə) və orqanellərdən təşkil olunmuşdur.

Neyron, orqanellerini də əhatə edən güclü sitoskeletə malikdir. Sitoskelet- mikroliflərdən və mikroborucuqlardan ibarətdir. Sitoskeletin funksiyası: hüceyrə şəklini qorumaq, orqanellərin və membran qovuqcuqlarındakı maddələri (məsələn, neyromediatorlar- sinir impulslarını ötürən molekullar) transportu təşkil etməkdir.

Spesifik orqanellərdən tigroid (Nissle cisimciyi) və neyrofibrilləri qeyd etmək lazımdır.

Tigroid güclü inkişaf etmiş, aktiv ribosomlar və Holci aparatı ilə endoplazmatik retikulumdan (EPR) təşkil olunmuşdur və funksiyası- spesifik zülalları sintez etməkdir. Bu orqanel neyronların dendritlərində və cismində quruluşca “xırda dənəvər və ya zolaqlı” (adı burdan götürülmüşdür) görüntüyə malikdir. Uzun davam edən aclıq və ya stress tigroidin məhvinə və spesifik zülülların sintezinin pozulmasına səbəb olur.

Neyrofibrillər (neyrofilamentlər) mikroborucuqlardan təşkil olunmuşdur və sitoskeletin əsas struktur komponentidir. Onların funksiyası- aksonal transportdur (maddələrin aksonla daşınması).

Aksonal transport

Çıxıntıların 2 növü vardır: kiçik şaxələnən çıxıntılar- dendritlər və bir uzun şaxələnməyən çıxıntı- akson.

Dendritlər dixotomik (ikiləşmə) şaxələndiyi halda, akson kollaterallar (yan çıxıntılar) verir. Şaxələnmə düyünlərində adətən mitoxondriyalar olur.

Dendritlərdə mielin ötük olmur. Əksər aksonlarda isə mielin örtük mövcuddur.

Mielin örtük- əksər neyronların aksonlarının divarını örtən elektroizolə qişasıdır. Mielin qişası qlial hüceyrələrin yastılaşmış çıxıntılarının aksonları izolə lenti kimi bir-neçə dəfə əhatə etməsindən yaranır.

Periferik sinir sistemində aksonların mielin örtüyünü Şvann hüceyrələri əmələ gətirir (bir neçə şvann hüceyrəsi 1 aksonu formalaşdırır). MSS-də 1 oliqodendrosit bir neçə sinir hüceyrəsinə mielin qatını əmələ gətirir.

Şvann hüceyrəsinin sitoplazması spiral döngələr arasından xaric olaraq mielin örtüyün yalnız daxili və xarici səthində qalaraq aksonun səthində bir neçə hüceyrə membranı qatından ibarət olan örtük əmələ gətirir.

Mielin qatının kimyəvi tərkibi 70-75% lipidlərdən, 25-30% zülallardan ibarətdir. Lipid qatının bu qədər yüksək miqdarda olması mielin qatını bütün digər membranlardan fərqli edir.

Mielin qatı yalnız Ranviyer düyünləri nahiyyəsində olmur. Bu düyünlər təxminən 1mm ölçüdə olan dəqiq aralıqarla (Ranviye düyünləri arasındakı məsafə aksonun qalınlığı ilə düz proporsionaldır) rast gəlinir. İon axınının mielin qatından keçə bilməməsi səbəbilə ionların girişi və çıxışı yalnız düyünlər nahiyyəsində mümkün olur. Bu sinir impulsunun ötürülmə sürətinin artmasına səbəb olur. Bu yolla mieliləşmiş liflərlə sinir impulsunun ötürülməsi mielinsizə nisbətən 5-10 dəfə sürətli olur.

Mielin qatının mövcud olması və metabolizmin mükəmməlliyi hesabına sakitlik anında bütün membran boyunca eyni yüklənmə saxlanılır və hər oyanıqlıqdan sonra asanlıqla bərpa olunur.

Mielin qatı ilə örtülmüş sinirlərin rəngi ağdır və beynin “ağ maddəsi” adı burdan götürülmüşdür.

Mielinsiz liflərdə təcrid olunma şəkli başqa qaydada olur. Bir neçə akson, ətrafında tam dairə vurmayan izoləedici şvan hüceyrəsinə qismən daxil olur. Oyanıqlıq- membranın qonşu sahələrini tədricən əhatə edir və zəifləyən templə aksonun sonunadək ötürülür (daha çox enerji sərfiyyatı olduğu üçün).

Neyronda aksonun başlandığı hissə akson təpəciyi adlanır. Burada təsir potensialı- oyanmış sinir hüceyrəsinin spesifik elektrik cavabı generalizə olunur. Akson uzandıqca nazilir və bəzi çıxıntılara- kollaterallara şaxələ bilər.

Aksonun funksiyası- sinir impulslarını akson terminallarına ötürməkdir. Kollateralların çıxış nöqtəsində impuls “kopyalanır” və həm aksonun uzunluğu boyunca, həm də kollaterallara ötürülür. Aksonun sonunda sinaptik sonluqlar- akson terminalları olur.

Aksonun sitoplazmasında EPR vı Holci aparatı mövcud olmur. Neyroliflər və mikroborucuqlar aksonun uzunluğu boyunca yerləşir və zülallar və digər maddələrin transportunu tənzimləyir.

Baş beynin boz maddəsi neyronların və dendritlərin cisimciklərindən təşkil olunmuşdur. Beynin ağ maddəsi aksonlardan ibarətdir.

Neyronun funksiyası

Neyronda dendritlərlə sinir impulslarının ötürülməsi cismi vasitəsilə olur.

Akson təpəciyində təsir potensialının (sinir impulsu) generasiyası baş verir.

Aksonlarda sinir impulsları akson terminallarına çatır, ortan isə dərhal bir neçə neyrona və ya işçi orqanlara ötürülür.

Neyronlar çıxıntıları vasitəsilə digər neyronlarla kontakta girir və sinir impulslarının sirkulyasiya etdiyi neyron şəbəkəsini və dairəsini əmələ gətirir. Bir neyron çoxlu sayda (20 minədək) neyronla kontaktda olmaq qabiliyyətinə malikdir.

Sinapslar

Sinaps- 2 neyronun bir-birilə və ya neyron və siqnalı qəbul edən effektor hüceyrə (işlək orqanın hüceyrəsi) arasında əlaqə yeridir.

Sinaps termini elmə 1897-ci ildə ingilis fizioloqu Çarlz Şerrinqton tərəfindən gətirilmişdir və iki hüceyrə arasında sinir impulsunun ötürülməsinə xidmət edir.

Sinapslar aksonla sinir hüceyrəsinin cismi arasında, akson və dendrit arasında və ya aksonla akson arasında da ola bilər.

Sinapslar:

  • oyadıcı: sinir impulsunu gücləndirir;
  • tormozlayıcı: sinir impulsunu zəiflədir.

Sinir lifi boyunca sinir impulsları elektrik potensialı dalğası şəklində yayılır.

Sinapsda impulsun yayılma mexanizminin dəyişməsi baş verir. Belə ki, sinir impulsu presinaptik uca daxil olduqda sinaptik boşluğa aktiv kimyəvi maddə- neyromediator (neyrotransmitter) ifraz olunur. Neyromediator sinaptik boşluqdan keçərkən postsinaptik membranın keçiriciliyinə təsir edərək orada potensialın meydana çıxmasına və yenidən generalizə olunmuş impuls axınına təkan verir. Kimyəvi sinapsın təsir mexanizmi belədir.

Həmçinin, elektrik sinapsı da mövcuddur. Bu zaman neyronda oyanıqlıq elektrik təsirindən baş verir.

Neyronların növləri

Neyronlar formasına, çıxıntılarının sayına və funksiyalarına görə növlərə bölünür.

Çıxıntılarının sayına görə:

  • unipolyar (dendritlər yoxdur, 1 akson var)
  • bipolyar (1 akson və 1 dendrit var)
  • psevdounipolyar (1 T-şəkilli akson var)
  • multipolyar (1 akson və çox sayda dendrit var).
Neyronun növü Yerləşməsi və traektoriyası Funksiyası
Həssas neyronlar reseptordan MSS-nə qıcığı qəbul edir, sinir impulslarına çevirir və beynə ötürür
Effektor (hərəkət, sekretor) neyronlar MSS-dən işçi orqana əmrləri formalaşdırır və işçi orqana ötürür
Ara neyronlar (interneyronlar)  MSS-də əlaqə yaradır: həssas və hərəki neyronlar arasında, onurğa beyninin seqmentləri arasında, onurğa və baş beyin arasında; daxil olan impulsun işlənməsi və əmrin formalaşması

Neyronlar baş beyin hüceyrələrinin cəmi 25%-ni təşkil edirlər. Beyin hüceyrələrinin qalan 75%-i neyroqliyalardan ( yunanca glia-yapışqan deməkdir) təşkil olunmuşdur.

Neyroqliya (qliya)

Qlial hüceyrələr 1846-cı ildə Rudolf Virxov tərəfindən təsvir edilmişdir. O, hesab edirdi ki, qliyalar sinir hüceyrələrini “yapışdırır”.

Neyroqliya- sinir hüceyrələrini dəstəkləyici hüceyrə toplusudur. Qlial hüceyrələr bütün ömür boyu aktiv bölünürlər və onların sayı neyronların sayından xeyli (yetkin şəxsdə 10, yaşlılarda 15 dəfə) çoxdur. Postnatal dövrdə uşağın başının ölçülərinin böyüməsi dendritlər və qliya hüceyrələri hesabınadır.

Astrositlər (yaşıl rəngli)- qlial hüceyrələrin növlərindən biridir.

Neyroqliyaların funksiyaları:

  • trofiki funksiya (neyronların qidalanması);
  • dayaq funksiyası;
  • transport (qan və neyronlar arasında maddələr mübadiləsi);
  • sekretor funksiya (onurğa beyin mayesinin yaranması);
  • məhdudlaşdırıcı funksiya;
  • qoruyucu funksiya (hematoensefalik baryer).

Neyroqliya hüceyrələri

Neyroqliya hüceyrələri genetik və funksional fərqli olan iki növə ayrılır.

Makroqliya (qliositlər): ependimositlər, astrositlər və oliqodendrositlər.

Ependimositlər: onurğa beyni kanalı və beyin mədəciklərini örtür. Funksiyası: onurğa beyin mayesini (likvor) sintez etməkdir.

Astrositlər: neyron çıxıntıları ilə qarışan çoxlu çıxıntıları vardır. Funksiyası:

  • qandan neyronlara və əksinə maddələrin transportunu təmin edir (astrositlər kapillyarlarla neyron cisimləri arasında yerləşir);
  • neyronlararası boşluqları dolduraraq dayaq funksiyasını yerinə yetirir;
  • hematoensefalik baryeri formalaşdırır (qan-damar sistemi və MSS arasında fizioloji baryer), beyni infeksiyalardan və yad maddələrdən qoruyur.

Oliqodendrositlər: neyronların cisimlərini əhatə edir; sinir liflərinin və sinir uclarının divarının tərkibinə daxildirlər. Funksiyaları:

  • aksonlar ətrafında mielin qişasını formalaşdırır;
  • sinir uclarının degenerasiya və regenerasiyasında iştirak edir;
  • maddələr mübadiləsini təmin edir.

Mikroqliya (makrofaqlar)

Makrofaqlar: çox da böyük olmayan ölçüdə, aktiv hərəkətli hüceyrələrdi r və bütün MSS boyunca düzülür.

Neyrogenez

Neyrogenez- sinir hüceyrələrinin yaranma prosesidir. Neyrogenez bir neçə mərhələdən ibarətdir:

  • hüceyrələrin- sələf hüceyrələrin bölünməsi (proliferasiya);
  • yeni əmələgəlmiş hüceyrələrin beynin müəyyən şöbələrinə miqrasiyası;
  • yeni yaranmış hüceyrələrin differensiasiyası;
  • yeni funksional neyronun formalaşması.

Uzun illər alimlər hesab edirdilər ki, məməlilərdə neyrogenez yalnız emrional dövrdə baş verir (“sinir hüceyrələri bərpa olunmur”). Lakin, son illərdə aparılan araşdırmalar nəticəsində sübut olunur ki, neyrogenez insanın bütün həyatı boyunca davam edir.

Sinir sisteminin funksiyası

  • toxuma, orqan və sistemlərin həyat fəaliyyətini tənzimləmək;
  • orqanizmin vahid sistem şəklində birləşməsi (inteqrasiyası);
  • xarici mühitin dəyişən amillərinə qarşı orqanizmin uyğunlaşmasının tənzimlənməsi;
  • insanın sosial varlıq kimi zehni fəaliyyətinin təyini.

Sinir sisteminin işinin xüsusiyyətləri

Daxili sekresiya vəzilərinin fəaliyyəti nəticəsində orqanizmdə həyat fəaliyyəti proseslərinin humoral tənzimlənməsindən fərqli olaraq sinir sistemində informasiyanın (oyanıqlığın) ötürülməsi müəyyən hüceyrə, toxuma və orqanların bilavasitə iştirakı ilə baş verir.

Sinir sisteminin şöbələri

  • Mərkəzi sinir sistemi (MSS): baş beyin və onurğa beyni.
  • Periferik sinir sistemi: sinirlər, sinir düyünləri (qanqliyalar), reseptorlar.

Sinir lifləri- qlial örtüklə əhatə olunmuş neyronun uzun şaxəsi .

Sinir- qişa ilə örtülmüş sinir lifləri kələfi.

Aksonların növünə görə sinirlər aşağıdakı qruplara bölünür:

  • duyğu sinirləri: həssas neyronların aksonlarından ibarət;
  • hərəki sinirlər: hərəki neyronların aksonlarından ibarət;
  • qarışıq sinirlər: duyğu və hərəki neyronların aksonlarından ibarət.

Somatik sinir sistemi- skelet əzələlərinin (iradi) fəaliyyətini tənzimləyən sinir sistemi bölümüdür.

Vegetativ sinir sistemi- daxili orqanların, yumşaq əzələ və maddələr mübadiləsinin fəaliyyətini tənzimləyən sinir sistemi bölümü.

İnsanın vegetetativ sinir sistemi

Vegetativ (avtonom) sinir sistemi- sinir siteminin daxili orqanlarının, daxili və xarici sekresiya vəzilərinin, qan və limfatik damarların işini tənzimləyən şöbəsidir.

Vegetativ sinir sistemi bütün orqanizmi, bütün orqanları və toxumaları innervasiya edir. Lakin, bütün vegetativ funksiyalar baş beyinə, ilk növbədə böyük yarımkürələr qabığına tabedir.

Vegetativ sinir sisteminin funksiyaları:

  • bütün orqan və toxumaların (skelet əzələlərindən başqa) sinir tənzimlənməsi funksiyası;
  • maddələr mübadiləsinin tənzimlənməsi;
  • orqanizmin homeostazının saxlanılması;
  • bütün onurğalıların uyğunlaşma reaksiyaları.

Vegetativ sinir sisteminin xüsusiyyətləri:

  • beyində vegetativ sinir mərkəzlərinin ocaqlı yerləşməsi;
  • effektor (hərəki) neyronların mərkəzi sinir sisteminin hüdudları xaricində- vegetativ sinir kələflərində yerləşməsi;
  • beyindən işçi orqana doğru ikineyronlu efferent sinir yolunun olması;
  • mielinsiz sinir liflərinin üstünlük təşkil etməsi, yəni sinir impulslarının ötürülmə sürəti somatik sinir sisteminə nisbətən aşağıdır.

Vegetativ sinir sisteminin quruluşu

Anatomik və funksional xüsusiyyətlərinə görə vegetativ sinir sistemi simpatik, parasimpatik metasimpatik sistemlərə bölünür.

Orqanizmin bütün struktur və sistemləri vegetativ sinir sistemi lifləri ilə innervasiya olunur. Vegetativ sinir sisteminin şöbələri nisbi funksional antoqonizmə malik olub, insan şüurunun iştirakı olmadan orqan və sistemlərin avtomatik idarəolunmasını tənzimləyir.

Vacib orqanlar ikili innervasiyaya malikdirlər. Boşluqlu daxili orqanlar üçlü innervasiyaya (simpatik, parasimpatik və metasimpatik) malikdirlər.

Simpatik və parasimpatik şöbələrin mərkəzi və periferik hissələri vardır.

Vegetativ sinir sisteminin mərkəzi hissəsini vegetativ nüvə- baş və onurğa beynində yerləşən neyronların cisimləri təşkil edir. Onlar vegetativ sinir sisteminin şöbələrinin hər üçünün kordinasiyasını tənzimləyir.  

Vegetativ sinir sisteminin periferik hissəsini nüvələrdən xaric olan sinir lifləri, mərkəzi sinir sistemindən kənarda yerləşən vegetativ qanqliyalar və daxili orqanların divarlarında yerləşən sinir kələfləri təşkil edir.

Simpatik və parasimpatik mərkəzlər beyin yarımkürələri qabığının və hipotalamusun nəzarəti altındadır.

quruluşu və xüsusiyyətləri simpatik şöbə parasimpatik şöbə
mərkəzi hissə onurğa beyninin yan buynuzlarındakı nüvələr: VIII boyun, döş seqmentlərinin hamısı və I və II bel seqmentləri beyin kötüyündə 4 nüvə: gözün hərəki siniri, üz siniri, ağız-udlaq sinirlərinin və onurğa beyninin oma nahiyyəsinin II-IV seqmentlərinin nüvələri.
periferik hissə cüt simpatik kötük; sinir kələfləri; sinirlər daxili orqanların divarında və ya orqanların yanında yerləşən qanqlionlar; sinirlər
mediatorlar noradrenalin asetilxolin

 Vegetativ sinir sisteminin simpatik şöbəsi

Simpatik nüvələr onurğa beynində döş fəqərələri səviyyəsində yerləşirlər. Nüvələrdən xaric olan sinir lifləri onurğa beyninin hüdudları xaricində, onurğanın yan hissələrində yerləşən simpatik düyünlərdə bitirlər. Düyünlərdən isə bütün orqanlara paylanan sinir lifləri başlayır.

Simpatik sinir sistemi maddələr mübadiləsini sürətləndirir, əksər orqanların oyanıqlığını yüksəldir, orqanizmin gücünü aktiv fəaliyyətə səfərbər edir.

Simpatik sinir sistemi adrenalinin təsirilə aktivləşir.

Vegetativ sinir sisteminin parasimpatik şöbəsi

Parasimpatik nüvələr uzunsov beyində və onurğa beyninin oma şöbəsində yerləşir. Uzunsov beyin nüvələrindən xaric olan sinir lifləri azan sinir dəstəsinin tərkibinə daxildirlər. Oma nahiyyəsindən çıxan sinir lifləri bağırsaqlara, ifrazat orqanlarına keçirlər. Parasimpatik sinir düyünləri daxili orqanların divarında və ya yaxınlığında yerləşirlər.

Parasimpatik sinir sistemi orqanizmin itirilmiş enerji ehtiyyatının bərpasına şərait yaradır, orqanizmin yuxu zamanı işini tənzimləyir.

Parasimpatik sinir sistemi asetilxolinin təsirilə aktivləşir.

Vegetativ sinir sisteminin metasimpatik şöbəsi

Vegetativ sinir sisteminin metasimpatik şöbəsi həzm sisteminin, sidik kisəsinin, ürək və bəzi digər orqanların divarlarında sinir kələfləri və kiçik qanqliyalar toplusundan ibarətdir. Funksiyası: daxili orqanlar arasında əlaqə yaratmaq (baş beyindən yayınaraq); yerli vegetativ reflekslər.

Məlumdur ki, bəzi orqanlar orqanizmdən xaric edildikdən sonra da xarakterik funksiyalarını həyata keçirməyə davam edirlər. Məsələn, nazik bağırsaq peristaltika və sorulma funksiyasını saxlayır. Belə nisbi funksional sərbəstlik bu orqanların divarlarında yerləşən vegetativ sinir sisteminin metasimpatik şöbələrinin yerləşməsi ilə əlaqələndirilir.

Metasimpatik sinir sisteminin xüsusiyyətləri:

  • Özəl neyrogen ritmə malikdirlər və halqaya daxil olan bütün hissələrin sərbəst reflektor fəaliyyətini təmin edən tam sistemə sahibdirlər.
  • Özünəməxsus sensor elementləri (mexano-, hemo-, termo-, osmoreseptorlar) mövcuddur və onların hesabına innervasiya olunan orqanın vəziyyəti haqda məlumatı öz daxili şəbəkəsinə, eləcə də MSS-ə ötürə bilir.
  • Məhduddur: yalnız müəyyən daxili orqanları əhatə edir.
  • Mərkəzi apparata malik deyildir; MSS ilə əlaqəsi simpatik və parasimpatik sinir şöbələrinin neyronları vasitəsilə həyata keçirilir.

Funksiyaların tənzimlənməsi üçün xüsusi yerli metasimpatik mexanizmlərin mövcudluğu müəyyən fizioloji əhəmiyyət daşıyır. Onların mövcudluğu funksiyaların tənzimlənməsinin etibarlılığını yüksəldir. Bu tənzimləmə mərkəzi strukturlarla əlaqənin kəsilməsi halında baş verə bilər. Bu zaman MSS əlavə informasiyadan da azad olmuş olur.

Metasimpatik yolları məhv edilmiş orqanlar motor fəaliyyətini və digər funksiyaları əlaqələndirmək qabiliyyətini itirirlər.

Simpatik və parasimpatik şöbələrin orqanlara təsiri

Simpatik şöbə:

  • ürək döyüntülərinin tezliyini və gücünü artırır;
  • adrenalin ifrazını stimulə edir;
  • qanda qlükozanın səviyyəsini artırır;
  • arterial təzyiqi artırır;
  • baş beynin, ağciyərlərin və koronar arteriya damarlarını genişləndirir;
  • bağırsaq peristaltikasını və həzm (eləcə də tüpürcək) vəzilərinin işini zəiflədir, hamar əzələ sfinkterlərini yığır;
  • sidik axarlarının peristaltikasını zəiflədir, əzələləri boşaldır və sidik kisəsi sfinkterini yığır;
  • bronx və bronxiolları genişləndirir, ağciyərlərin ventilyasiyasını sürətləndirir;
  • göz bəbəklərini genişləndirir.

Parasimpatik şöbə:

  • ürək döyüntülərinin tezliyini və gücünü azaldır;
  • qanda qlükozanın səviyyəsini aşağı salır;
  • arterial təzyiqi aşağı salır;
  • bağırsaq peristaltikasını və həzm (eləcə də tüpürcək) vəzilərinin işini sürətləndirir, hamar əzələ sfinkterlərini boşaldır;
  • sidik axarlarının peristaltikasını artırır, əzələləri yığır və sidik kisəsi sfinkterini boşaldır;
  • bronx və bronxiolları daraldır, ağciyərlərin ventilyasiyasını azaldır;
  • göz bəbəklərini darladır.

Vegetativ sinir sisteminin işinin tənzimlənməsi

Daxili orqanların fəaliyyətinin tənzimlənmə mexanizmləri şərti olaraq çoxmərtəbəli ierarxik strukturda birləmişdir.

  1. Birinci struktur səviyyəsi: metasimpatik əsasa malik orqandaxili reflekslər;
  2. İkinci struktur səviyyəsi: mezenterik və günəş kələflərinin qanqliyaları; Hər iki mərtəbə dəqiq ifadə olunmuş avtonomluğa malikdir və mərkəzi sinir sistemindən asılı olmayaraq mövcud ola bilir.
  3. Üçüncü struktur səviyyəsi: onurğa beyin mərkəzləri və baş beyin kötüyü.
  4. Dördüncü struktur səviyyəsi: beyin yarımkürələri qabığı, hipotalamus, retikulyar formasiya, limbik sistem və beyincikdir.

Beyin yarımkürələri qabığı bütün daxili orqanların işini tənzimləyir. Məlumdur ki, xüsusi vəziyyətlərdə hipnotik təlqin yolu ilə insanda ürək ritmini, tər və sidik ifrazını, metabolizmi dəyişmək mümkündür.

Onurğa beyni, uzunsov beyin ara beyin və körpünün nüvələrində reflektor proseslər hipotalamusun daimi nəzarəti altında aparılır.

Hipotalamik mərkəzlər: homeostazın saxlanılması; metabolizmin tənzimlənməsi; endokrin vəzilərin tənzimləmə funksiyası; vegetativ funksiyaların sinir və humoral tənzimlənməsinin inteqrasiyası (hipofiz vasitəsilə).

Limbik sistem (“visseral beyin”): dayaq hərəkət sisteminin və daxili orqanların birgə fəaliyyəti: qida, cinsi, müdafiə davranışları, yuxu və ayıqlıq, diqqət, emosiyalar, yaddaş mexanizmləri.

Beyincik: daxili orqanların fəaliyyətinə stabilləşdirici təsir.

Retikulyar formasiya: daxili orqanların funksiyaları ilə bağlı sinir mərkəzlərinin aktivliyinin artması. Hipofizar hormonların sekresiyasının tənzimlənməsi.

error: Content is protected !!