Talassemiya

Talassemiya- irsi hemoqlobinopatiyalara aid olub, hemoqlobinin strukturunu formalaşdıran zülal zəncirinin sintezinin pozulması ilə xarakterizə olunur. Bu zaman eritrositlərin membranı zədələnir və qanın qırmızı elementlərinin parçalanması ilə özünü büruzə verən hematoloji kriz baş verir. Talassemiyanın əlamətlərinə -sümüklərdə dəyişikliklər, hepatosplenomeqaliya, anemiya sindromu daxildir. Diaqnoz kliniki və laborator (hemoqramma, hemoqlobin, mieloqramma, elektroforez) üsullarla qoyulur. Talassemiyanın prenatal diaqnostikası da mümkündür. Talassemiyanın müalicəsində hemotransfuziya, desferalla müalicə, splenoektomiya, sümük iliyinin transplantasiyası təyin olunur.

Talassemiya haqqında ümumi məlumat

Talassemiya -qanın genetik determinəolunmuş xəstəliklər qrupundan olub, hemoqlobinin α- və ya β-zəncirinin sintezinin pozulması nəticəsində yaranır və hemoliz, hipoxrom anemiya, mikrositozla müşayiət olunur. Talassemiya hematologiyada irsi hemolitik anemiyalara -kəmiyyət hemoqlobinopatiyalarına aiddir.

Xəstəlik əsasən Aralıq dənizi və Qaradəniz ərazisində yaşayan əhali arasında rast gəlinir; talassemiya sözünün mənası “dəniz anemiyası” deməkdir. Talassemiyaya Afrika ölkələri, Yaxın Şərq, Hindistan və İndoneziya, Orta Asiya və Zaqafqaziya ölkələri arasında, eləcə də Azərbaycanda rast gəlinir. Hər il dünyada 300000 talassemiyalı xəstə uşaq doğulur. Patologiyanın formasından asılı olaraq talassemiyanın gedişi ağır, fatal və ya yüngül, simptomsuz ola bilər. Oraqvari hüceyrə anemiyasında olduğu kimi, talassemiya da malyariyadan qoruyucu amil rolunu oynayır.

Talassemiyanın səbəbləri

Talassemiya autosom-resessiv yolla ötürülür. Patologiyanın səbəbi hemoqlobinin bu və ya digər zəncirinin sintezinə cavabdeh olan genin mutasiyasıdır. Qüsurun molekulyar əsasını -anomal matriks RNT-nin sintezi, struktur genlərinin delesiyası, tənzimləyici genlərin mutasiyası və ya onların transkripsiyasının qeyri-effektivliyi təşkil edir.

β-talassemiya zamanı beta-zənciri kifayət qədər sintez olunmur, α-zəncir üstünlük təşkil edir, və əksinə. Artıq sintez olunmuş polipeptit zəncirləri eritroid sırası hüceyrələrinə hopur, onları zədələyir. Sümük iliyində eritrokariositlərin destruksiyası, periferik qanda hemoliz, dalaqda retikulositləri məhvi baş verir. Bununla yanaşı, β-talassemiya zamanı eritrositlərdə oksigeni daşımaq qabiliyyətinə malik olmayan fetal hemoqlobin (HbF) toplanır və toxuma hipoksiyası yaranır. Sümük iliyinin hiperplaziyası nəticəsində sümüklərin deformasiyası formalaşır. Anemiya, toxuma hipoksiyası və qeyri-effektiv eritropoez bu və ya digər dərəcədə uşağın inkişafını və böyüməsini ləngidir.

Talassemiyanın homoziqot forması üçün hər iki valideyndən ötürülən iki qüsurlu genin mövcud olması xarakterikdir. Talassemiyanın heteroziqot formasında pasiyent valideynlərdən birindən ötürülən mutant genin daşıyıcısı olur.

Talassemiyanın klassifikasiyası

Hemoqlobinin bu və ya digər polipeptit zəncirinin zədələnməsinə görə talassemiyanın aşağıdakı formaları mövcuddur:

• α-talassemiya (HbA-nın alfa-zəncirinin sintezinin pozulması). Xəstəliyin bu forması manifest (α-th1) və ya lal (α-th2) genin heteroziqot daşıyıcılığı; homoziqot α-talassemiya (Barts hemoqlobini dölün hidropsu ilə); H-hemoqlobinopatiyası şəklində ola bilər;
• β-talassemiya (HbA-nın beta zəncirinin sintezinin pozulması). Heteroziqot və homoziqot β-talassemiya (Kuli anemiyası), heteroziqot və homoziqot δβ-talassemiya (F talassemiya) şəklində;
• γ-talassemiya (hemoqlobinin qamma-zəncirinin sintezinin pozulması);
• δ-talassemiya (hemoqlobinin delta-zəncirinin sintezinin pozulması);
• hemoqlobin strukturunun pozulması ilə əlaqədar yaranan talassemiya.

Statistik olaraq, daha çox β-talassemiyaya rast gəlinir və 3 kliniki formada: kiçik, böyük və aralıq formalarında özünü göstərir. Ağırlığına görə talassemiya yüngül (pasiyentlər cinsi yetkinlik dövrünədək yaşayır), orta-ağır (xəstənin ömrü 8-10 ildir) və ağır (həyatın ilk 2-3 ilində ölüm baş verir) gedişli ola bilər.

Talassemiyanın əlamətləri

Böyük (homoziqot) β-talassemiya uşağın həyatının 1-2-ci ilində özünü göstərir. Uşaqlar xarakterik monqoloid üz quruluşuna, yəhərəbənzər burun yüyəni, böyük (dördbucaqlı) kəllə, üst çənənin hipertrofiyası, dişləmə qüsuru, hepato- və splenomeqaliyaya malikdir. Anemik əlamətlərə dəri örtüklərinin solğunluğu və ya torpaq-sarımtıl rəngə çalması daxildir.

Borulu sümüklərin zədələnməsi boyun inkişafdan qalması və patoloji sınıqlarla müşayiət olunur. İri oynaqlarda sinovitlər, kalkulyoz xolesistit, aşağı ətrafların xorası inkişaf edə bilər. β-talassemiyanı ağırlaşdıran faktorlara daxili orqanların hemosiderozu, qaraciyər sirrozu, mədəaltı vəzinin fibrozu, şəkərli diabet, kardioskleroz və ürək çatışmazlığı daxildir. Pasiyentlər infeksion xəstəliklərə (bağırsaq infeksiyaları, KRVİ və s.)həssas olur, ağır gedişli pnevmoniya və sepsisə məruz qalırlar.

Kiçik (heteroziqot) β-talassemiya simptomsuz və ya munimal kliniki əlamətlərlə (dalağın bir qədər böyüməsi, az ifadə olunmuş hipoxrom anemiya, yorğunluq əlamətləri) özünü büruzə verə bilər. Analoji əlamətlər α-talassemiyanın heteroziqot forması zamanı da müşahidə olunur.

α-talassemiyanın homoziqot formasında alfa zəncir təmamilə olmur; döldə fetal hemoqlobin sintez olunmur. Talassemiyanın bu forması həyatla uyuşmur və dölün hidropsuna bağlı olaraq ya bətndaxili ölüm, ya da hamiləliyin özbaşına kəsilməsi baş verir. H hemoqlobinopatiyası hemolitik anemiyanın inkişafı, splenomeqaliya, ağır sümük dəyişikliklərilə xarakterizə olunur.

Talassemiyanın diaqnostikası

Talassemiyaya şübhə -ailə anamnezi, xarakterik kliniki əlamətlər və laborator göstəricilərə əsasən qoyulur. Talassemiya xəstələri hematoloqun və genetikin konsultasiyasında olmalıdırlar.

Tipik hematoloji göstəricilərə hemoqlobinin səviyyəsinin və rəng göstəricisinin azalması, hipoxromiya, hədəfəbənzər eritrositlərin mövcudluğu, qan zərdabında dəmirin və qeyri-düz bilirubinin artması aiddir. Hb eritroforezi vasitəsilə müxtəlif hemoqlobin fraksiyaları ayırd edilir. Sümük iliyi materialının müayinəsində qırmızı qan elementlərini sintez edən hüceyrələrin hiperplaziyası, eritroblastların və normoblastların yüksək səviyyəsi aşkarlanır. Molekulyar-genetik müayinələr α- və ya β-qlobulin lokusunda yerləşən və polipeptit zəncirinin sintezinin pozulmasına səbəb olan mutasiyanı aşkar etməyə imkan yaradır.

Böyük β-talassemiyada kranioqrammalarda iynəli periostoz (“tüklü baş” fenomeni) aşkarlanır. Borulu və yastı sümüklərin köndələn yeyilməsi, xırda osteoparoz ocaqları xarakterikdir. Qarın boşluğu orqanlarının ultrasəs müayinəsində hepatosplenomeqaliya, öd kisəsində daşlar aşkarlanır.

Talassemiyanı dəmir defisitli anemiya, irsi mikrosferositoz, oraqvari-hüceyrə anemiyası, autoimmun hemolitik anemiya ilə differensiasiya etmək lazımdır. Ailəvi anamnezdə talassemiya xəstəsi olduqda cütlüklərə genetik konsultasiya və doğuşadək invaziv diaqnostika üsulları (xorionun biopsiyası, kordosentez, amniosentez) məsləhətdir. Döldə talassemiyanın homoziqot formasının aşkarlanması hamiləliyin süni yolla sonlandırılması üçün göstərişdir.

Talassemiyanın müalicəsi

Müalicə taktikası talassemiyanın növündən asılı olaraq aparılır. Belə ki, kiçik β-talassemiya xəstələrinin müalicəyə ehtiyacı olmur. Lakin homoziqot β-talassemiya xəstələri isə həyatlarının ilk günlərindən etibarən hemotransfuzion terapiyaya (dondurulmuş və yuyulmuş eritrositlərin köçürülməsi), dəmiri birləşdirən (deferoksamin) xelat preparatlarına, hemolitik krizlər zamanı qlükokortikoidlərə ehtiyac duyurlar. Talassemiyanın bütün formalarında fol turşusu və B qrupu vitaminlər göstərişdir.

Hipersplenizm zamanı (xüsusilə H hemoqlobinopatiya fonunda) dalağın götürülməsi (splenektomiya) tələb olunur. İnfeksion ağırlaşmaların qoşulma təhlükəsini nəzərə alaraq pnevmokokka qarşı vaksinasiya mütləq aparılmalıdır. Uyğun donordan alınmış sümük iliyinin transplantasiyası talassemiyanın müalicəsinin ən effektiv yoludur.

Talassemiyanın proqnozu

Talassemiyanın böyük formalarının proqnozu qeyri-qənaətbəxşdir; xəstələr körpə və ya kiçik yaş dövrlərində ölürlər. Heteroziqot simptomsuz formalarda pasiyentin ömrü və ya həyat keyfiyyəti çox vaxt pozulmur. Talassemiyanın birincili profilaktikasına heteroziqot daşıyıcıların evlənməməsi, xəstə uşağın yüksək doğulma riski olduqduqda isə hamiləliyin sonlandırılması daxildir.