Xolesistit

Xolesistit- öd kisəsinin fərqli etiologiyalı, gedişli və kliniki təzahür formalarına malik iltihabi zədələnməsidir. Sağ qola və körpücük sümüyünə yayılan sağ qabırğa altında ağrı, ürəkbulanma, qusma, diareya və meteorizmlə keçir. Xəstəliyin əlamətləri emosional stress, düzgün qidalanmama, alkoqoldan süni istifadə zamanı özünü büruzə verir. Xəstəliyin diaqnozu- fizikal müayinə, öd kisəsinin USM-i, xolesistoxolangioqrafiya, dudodenal zondlama, qanın ümumi və biokimyəvi analizinə əsasən qoyulur. Müalicədə pəhriz, fizioterapiya, analgetiklər, spazmolitiklər və ödqovucu preparatlar təyin olunur. Göstəriş olduqda xolesistoektomiya aparıla bilər.

Xolesistit haqqında ümumi məlumat

Xolesistit- öd kisəsinin iltihabi xəstəliyi olub, ödçıxarıcı yolların motor-tonik disfunksiyası ilə müşayiət olunur. 60-95% pasiyentlərdə xəstəlik öddəki konkrimentlərlə əlaqələndirilir. Xolesistit qarın boşluğu orqanlarının xəstəlikləri arasında ən çox rast gəlinəndir və bu qrup xəstəliklərin 10-12%-ni təşkil edir.

Öd kisəsinin iltihabı bütün yaş qruplarında rast gəlinir, lakin daha çox orta yaş qrupu (40-60) bu xəstəlikdən əziyyət çəkir. Qadınlar arasında rastgəlmə tezliyi 3-5 dəfə çoxdur. Uşaqlar və yeniyetmələrdə daşsız forma, yetkin yaş qrupunda isə kalkulyoz xolesistit üstünlük təşkil edir. Xəstəlik daha çox sivil ölkələrdə rast gəlinir ki, bu da qidalanma xüsusiyyətləri və həyat tərzi ilə sıx əlaqədardır.

Xolesistitin səbəbləri

Xəstəliyin inkişafında əsas rolu öd durğunluğu və öd kisəsində infeksiyanın inkişafı oynayır. Zərərli mikroorqanizmlər öd kisəsinə digər xroniki infeksiya ocaqlarından (parodontoz, otit və s.) hematogen və ya limfogen yolla və ya kontakt yolu ilə bağırsaqdan daxil ola bilər. Patogen mikrofloraya, adətən bakteriyalar (stafilokokklar, bağırsaq çöpləri, streptokokklar), daha az hallarda isə viruslar (Hepatit C,B), ibtidailər (lyambliya), parazitlər (askarid) daxildir. Ödün öd kisəsindən ifrazının pozulmasına aşağıdakılar səbəb ola bilərlər:

• Öddaşı xəstəliyi. Öddaşı xəstəliyi fonunda xolesistitin yaranması 85-90% hallarda rast gəlinir. Öd kisəsində konkrementlər öddə durğunluğa səbəb olur. Onlar öd axarını qapayır, selikli qişanı zədələyir, xora və bitişmələr (spayka) əmələ gətirərək iltihabi prosesi dəstəkləyir.
• Ödçıxarıcı yolların diskineziyası. Patologiyanın inkişafına səbəb biliar sistemin motorikasının və tonusunun funksional pozğunluğudur. Motor-tonik disfunksiya orqanın lazımi səviyyədə boşalmamasına, daşların formalaşmasına, öd kisəsində və axarlarda iltihabın yaranmasına səbəb olur, xolestazı stimulə edir.
• Anadangəlmə anomaliyalar. Xolesistit riski anadangəlmə əyilmələr, çapıqlar və orqanın sıxılması, kisə və ya axarların ikiləşməsi və ya darlığı zamanı artır. Yuxarıda qeyd olunanlar öd kisəsinin drenaj funksiyasının pozulmasına, öddə durğunluğa səbəb olur.
• Ödçıxarıcı yolların digər xəstəlikləri. Xolesistitin yaranmasına şişlər, öd kisəsinin və yollarının kistaları, biliar trakt klapanlarının disfunksiyası (Oddi, Lyutkens sfinkteri), Mirizzi sindromu səbəb olur. Bu vəziyyətlər kisənin deformasiyasına, axarların sıxılmasına və öddə durğunluğa səbəb olur.

Xolesistitin risk faktorları

Əsas etioloji faktorlardan başqa xolesistitin simptomlarının yaranmasına, öd ifrazına və eləcə də onun tərkibinin dəyişməsinə səbəb olan bir çox amillər mövcuddur. Bunlara aşağıdakılar daxildirlər:

• disxoliya (öd kisəsi möhtəviyyatının normal tərkibinin və kinsistensiyasının pozulması);
• hamiləlik dövründə hormonal disbalans, menopauza;
• mədəaltı vəzi fermentlərinin müntəzəm olaraq kisə daxilinə atılması (pankreatobiliar reflyuks);
• qeyri-düzgün qidalanma;
• alkoqoldan süni istifadə, siqaret çəkmək;
• adinamiya, oturaq həyat tərzi;
• irsi dislipidemiya.

Xolesistitin patogenezi

Xolesistitin patogenezində əsas mexanizm öd kisəsində durğunluq hesab olunur. Biliar yolların diskineziyası, ödçıxarıcı yolların obturasiyası kisənin selikli qişa epitelinin baryer funksiyasının və divarının patogen floraya davamlılığının zəifləməsinə səbəb olur. Durğun öd mikrobların artıb-çoxalması üçün əlverişli mühit rolunu oynayır. Mikroblar artıb-çoxalarkən toksinlər ifraz edirlər və iltihab ocağına histaminəbənzər maddələrin miqrasiyasını təmin edirlər. Kataral xolesistit zamanı selikli qatda ödem, makrofaq və leykositlərin infiltrasiyası hesabına orqanın divarlarının qalınıaşması baş verir.

Patoloji prosesin proqressivləşməsi iltihabın selikaltı və əzələ qatlarına yayılmasına səbəb olur. Orqanın yığılma qabiliyyəti azalaraq parez həddinə çatır, drenaj funksiyası daha da zəifləyir. İnfeksiyalaşmış öddə irin, fibrin, selik əlavələri yaranır.

İltihabi prosesin qonşu orqanlara keçməsi perivezikal absesin yaranmasına, irinli eksudatın formalaşması isə fleqmonoz xolesistitə səbəb olur. Qan dövranının pozulması nəticəsində kisənin divarında qansızma ocaqları, işemik və daha sonra isə nekroz sahələri yaranır. Bu əlamətlər qanqrenoz xolesistit üçün xarakterikdir.

Xolesistitin təsnifatı

Kliniki qastroenterologiyada xəstəliyin bir neçə klassifikasiyası mövcuddur və bunların hər biri böyük əhəmiyyət kəsb edir və mütəxəssisin bu və ya digər kliniki simptoma görə xəstəliyi müvafiq tipə aid etməsinə və rasional müalicə taktikasını təyin etməyə imkan verir.

Etioloji amillərə görə xolesistitin 2 növü mövcuddur:

• Kalkulyoz. Orqanın daxilində konkrementlər aşkar edilir. Kalkulyoz xolesistitin payına xəstəliyin 90%-i düşür. Xəstəlik intensiv ağrı tutmaları keçə və ya uzun müddət simptomsuz ola bilər.
• Qeyri-kolkulyoz (daşsız). Xolesistit xəstələrinin 10%-ni təşkil edir. Orqanın daxilində konkrementin olmaması, qənaətbəxş gediş və nadir kəskinləşmə tutmaları ilə keçməsi xarakterizə olunur və adətən qidalanma tərzinin düzgün olmaması ilə əlaqələndirilir.

Əlamətlərin qabarıqlığı və iltihabi-destruktiv dəyişikliklərin tipinə görə xolesistit ola bilər:

• Kəskin. Aydın nəzərəçarpan iltihab göstəriciləri olan qəfil başlanğıc, aşkar klinika və intoksikasiya əlamətləri ilə keçən xəstəlikdir. Ağrı, adətən intensiv olur və dalğavari xarakter daşıyır.
• Xroniki. Tədricən formalaşır, əlamətləri zəif nəzərə çarpır. Ağrı sindromu olmur və ya göynədici, zəif intensiv xarakterdə olur.

Kliniki gedişinin ağırlıq dərəcəsinə görə aşağıdakı formaları ayırd edilir:

• Yüngül gedişli. Zəif intensivlikli, 10-20 dəq davam edən, öz-özünə keçib gedə bilən ağrı sindromu ilə xarakterizə olunur. Həzm pozğunluğu nadir hallarda rast gəlinir. Kəskinləşmə ildə 1-2 dəfə meydana çıxır və 2 həftədən çox olmamaqla davam edir. Digər orqanların funksiyası (qaraciyər, mədəaltı vəzi) pozulmur.
• Orta ağır gedişli. Ağrı hissi güclü olub, aşkar dispepsik pozğunluqlarla keçir. Kəskinləşmələr il ərzində 3 dəfədən çox təkrarlanır, 3-4 həftətən çox davam edir. Qaraciyərin işində dəyişikliklər (ALT, AST, bilirubinin yüksəlməsi) müşahidə olunur.
• Ağır gedişli. Kəskin ifadə olunmuş ağrı və dispepsik pozğunluqlarla xarakterizə olunur. Kəskinləşmələr tez-tez (ayda 1 dəfədən çox), uzun müdətli (4 həftədən çox) olur. Konservativ müalicə əhəmiyyətli yaxşılaşma vermir. Qonşu orqanların (hepatit, pankreatit) işi pozulur.

İltihabi-destruktiv prosesin gedişinin xarakterinə görə:

• Residivli gediş. Kəskinləşmələr və xolesistit simptomlarının itməsilə keçən tam remissiya dövrlərilə xarakterikdir.
• Monoton gediş. Tipik əlaməti remissiyanın olmamasıdır. pasiyent davamlı ağrıdan, qarnın sağ tərəfində diskomfort hissindən, nəcis ifrazının pozulmasından, ürəkbulanmadan şikayət edir.
• Fasiləli gediş. Davamlı zəif nəzərəçarpan əlamətlər fonunda dövrü olaraq təkrarlanan fərqli ağırlıq dərəcəli intoksikasiya əlamətləri və ağrı tutmaları ilə keçir.

Xolesistitin simptomları

Xroniki xolesistit

Kliniki təzahür iltihabın xarakterindən, konkrementlərin olub-olmamasından asılıdır. Xroniki xolesistit adətən kəskin formadan çox rast gəlinir və çox zaman dalğavari gedişə malik olur. Kəskinləşmə dövründə daşsız və kalkulyoz formada qarnın sağ tərəfində fərqli intensivliyə malik tutmaşəkilli ağrı meydana çıxır, sağ çiyinə, kürək və körpücükaltı nahiyyəyə irradiasiya edir. Ağrı qeyri-düzgün qidalanma, ağır fiziki yük, güclü stress zamanı meydana çıxır.

Ağrı sindromu adətən vegetativ-damar pozğunluqları ilə: zəiflik, tərləmə, yuxusuzluq, nevrozabənzər hallarla müşayiət olunur. Ağrı ilə yanaşı ürəkbulanma, öd əlavələri ilə qusma, stülun pozulması, qarında köp müşahidə olunur. Xəstələr febril həddə çatan tmperaturdan, titrətmə, ağızda acılıq və ya acı hıçqırmalardan şikayət edirlər. Ağir hallarda intoksikasiya əlamətləri: taxikardiya, təngnəfəslik, hipotoniya müşahidə olunur.

Kalkulyoz fomqda davamlı xolestaz fonunda dəri və selikli qişaların saralması, qaşınma nəzərə çarpır, Remissiya dövründə simptomlar itir, bəzən sağ qabırğaaltı nahiyyədə diskomfort hissi, stülun pozulması və ürəkbulanma müşahidə olunur. Periodik olaraq döş sümüyü arxasında ağrı, taxikardiya, ritm pozğunluğu ilə xarakterizə olunan xolesistokardial sindrom meydana çıxa bilər.

Kəskin xolesistit

Daşsız kəskin xolesistit nadir hallarda aşkarlanır, epizodik olaraq normadan artıq qidalanma, alkoqol qəbulundan sonra sağ qabırğaaltında meydana çıxan üzücü ağrı ilə özünü büruzə verir. Xəstəliyin bu forması adətən həzm pozğunluları və ağırlaşmalar olmadan keçir. Kəskin kalkulyoz xolesistitdə xolestaz simptomları (ağrı, qaşınma, sarılıq, ağızda acı dad) üstünlük təşkil edir.

Xolesistitin ağırlaşmaları

Uzun davam edən gediş zamanı iltihabı proses qonşu orqanlara və toxumalara keçərək xolangit, plevrit, pankreatit və pnevmoniyanın inkişafına səbəb ola bilir. Fleqmanoz forma müalicə olunmadıqda və ya diaqnozu gec qoyulduqda öd kisəsinin empiemasına səbəb ola bilər. İrinli-iltihabi prosesin yaxın toxumalara yayılması kisə ətrafında absesin formalaşmasına səbəb olur. Orqanın divarlarının konkrement və ya irin təsirindən perforasiyası öd möhtəviyyatının qarın boşluğuna axmasına, peritonitə, bu isə zamanında lazımi tibbi müdaxilə olunmadığı təqdirdə letal nəticəyə səbəb ola bilər. Bakteriyaların qan dövranına keçməsi sepsisə səbəb olur.

Xolesistitin diaqnostikası

Diaqnozun verifikasiyasında əsas çətinlik xəstəliyin tipinin və xarakterinin təyinidir. Diaqnoz üçün ilk şərt qastroenteroloqun baxışıdır. Şikayətlər, anamnez məlumatları, fizikal müayinəyə əsasən mütəxəssis ilkin diaqnozu qoyur. Baxış zamanı Mörfi, Kera, Myussi, Ortner-Qrekov simptomlarının müsbət olduğu aşkarlanır. Xəstəliyin növünü və ağırlıq dərəcəsini qiymətləndirmək üçün aşağıdakı müayinələrə ehtiyac duyulur:

• Öd kisəsinin USM-i. Əsas diaqnoz üsulu olub, orqanın ölçü və formasının, divarlarının qalınlığı, yığılma qabiliyyəti, konkrementlərin mövcudluğunu müəyyən edir. Xroniki xolesistit xəstələrində deformasiya olunmuş öd kisəsinin sklerozlaşmış divarlarının qalınlaşması aşkar olunur.
• Fraksional duodenal zondlama. Prosedur zamanımikroskopik müayinə məqsədilə öddən 3 porsiya (A,B,C) material götürülür. Bakterial iltihaba səbəb olan törədicini aşkarlamaq üçün floranın antibiotiklərə həssaslığı müəyyən olunur.
• Xolesistoxolangioqrafiya. Öd kisəsinin, biliar traktın işini dinamik vəziyyətdə öyrənməyə imkan verir. Rentgenokontrast müayunə üsulu ilə ödçıxarıcı yolların hərəki funksiyası, konkrementlər və orqanın deformasiyası aşkarlanır.
• Qanın laborator müayinəsi. Kəskin dövrdə qanın ümumi analizi neytofil leykositozu, EÇS-in sürətlənməsini göstərir. Qanın biokimyəvi analizində ALT, AST-nin yüksəlməsi, xolesterinemiya, bilirubinemiya və s. aşkarlanır.

Şübhəli hallarda biliar sistemin daha dəqiq müayinəsi üçün hepatobilissintiqrafiya, FQDS, öd kisəsini KT-müayinəsi, diaqnostik laparoskopiya təyin olunur. Xolesistitin differensial diaqnostikası ağrı ilə müşayiət olunan kəskin xəstəliklərlə (kəskin pankreatit, appendisit, mədə və 12-barmaq bağırsağın perforativ xorası) aparılır. Xolesistitin klinikasını böyrək koliki, kəskin pielonefrit, sağ tərəfli pnevmoniyadan fərqləndirmək lazımdır.

Xolesistitin müalicəsi

Konservativ terapiya

Kəskin və xroniki qeyri-kalkulyoz xolesistitin müalicəsinin əsasını kompleks şəkildə medikamentoz və dietoterapiya təşkil edir. Tez-tez residivləşən kalkulyoz formada və ya ağırlaşmaların inkişaf riski olduqda cərrəhi əməliyyata müraciət edilir. Xolesistitin müalicəsində əsas istiqamətlərə aşağıdakılar daxildir:

1. Dietoterapiya. Xəstəliyin bütün etaplarında pəhriz məsləhətdir. 5-6 dəfəlik soyutma, qaynatma və ya buğda bişirilmiş şəkildə kiçik porsiyalarla qidalanmaq məsləhətdir. Qida qəbulları arasında uzun (4-6saatdan çox) fasilələrdən yayınmaq lazımdır. Pasiyentlərə alkoqol, paxlalılar, göbələk,yağlı ət, mayonez, tortlardan imtina məsləhətdir.
2. Medikamentoz terapiya. Kəskin xolesistitdə ağrıkəsici, spazmolitik preparatlar təyin olunur. Öddə patoloji flora aşkar olunduqda törədicinin növünə uyğun antibiotik təyini mütləqdir. Remissiya dövründə ödqovucular, öd ifrazını stimuləedən (xoleretiklər) və ödün xaric olunmasını sürətləndirən (xolekinetiklər) preparatlar istifadə olunur.
3. Fizioterapiya. Xəstəliyin bütün dövrlərində ağrının azaldılması, iltihab əlamətlərini aradan qaldırmaq, öd kisəsinin tonusunu artırmaq məqsədilə təyin olunur. Xolesistit zamanı induktotermiya, ultrasəs terapiyası, elektroforez təyin edilir.

Cərrəhi müalicə

Xolesistitin gecikmiş formalarında, konservativ müalicə üsullarının effektiv olmadığı zaman, xəstəliyin kalkulyoz formasında öd kisəsinin çıxarılması tələb olunur. Orqanın çıxarılmasının 2 əsas üsulu mövcuddur: açıq və laparoskopik xolesistoektomiya. Açıq əməliyyat ağırlaşmış formalarda, mexaniki sarılıq və piylənmə zamanı aparılır. Videolaparoskopik xolesistoektomiya müasir az travmatik üsul olub, əməliyyatdan sonrakı ağırlaşma riskini azaltmağa , reabilitasiya dövrünü qısaltmağa imkan verir. Konkrementlərin mövcud olduğu hallarda daşların ekstrakorporal dalğa-vurğu litotripsiyası yolu ilə qeyri-cərrahi parçalanması mümkündür.

Xolesistitin proqnozu və profilaktikası

Xəstəliyin proqnozu xolesistitin ağırlıq dərəcəsindən, diaqnozun vaxtında qoyulmasından və düzgün müalicədən asılıdır. Müntəzəm olaraq dərman preparatlarının qəbulu, qida rejiminə riayət və kəskinləşmələrə nəzarətdə xəstəliyin proqnozunu qənaətbəxş edir. Ağırlaşmaların inkişafı (fleqmona, xolangit) xəstəliyin proqnozuna mənfi təsir göstərir, ciddi fəsadlara (peritonit, sepsis) səbəb ola bilir.

Kəskinləşmələrin profilaktikası məqsədilə qida rejiminə diqqət etmək, alkoqoldan imtina, aktiv həyat tərzi, iltihab ocaqlarının sanasiyası (haymorit, tonzillit) lazımdır. Xroniki xolesistit xəstələrinə hər il hepatobiliar sistemin USM-indən keçmək məsləhətdir.