Boru hamiləliyi
Boru hamiləliyi – hamiləlik patologiyası olub, döl yumurtasının uşaqlıq borusuna implantasiyası ilə xarakterizə edilir. Onun təzahürləri hamiləliyin müddətindən və başa çatma formasından asılıdır. Boru hamiləliyi bəzən simptomsuz gedir. Digər hallarda isə ağrı sindromu, uşaqlıq yolundan qanlı axıntı, müxtəlif intensivlikli daxili qanaxma ilə müşayiət olunur. Diaqnoz anamnestik məlumatlara, ginekoloji müayinə və USM nəticələrinə, eləcə də qanda xorionik qonadotropinin səviyyəsinə əsasən qoyulur. Müalicə adətən cərrahi yolladır. Uşaqlıq borusu partladıqda isə eyni zamanda intensiv terapiya da aparılır.
Boru hamiləliyi haqqında ümumi məlumat
Boru hamiləliyi – uşaqlıqdan kənar hamiləliyin ən geniş yayılmış formasıdır. Döl yumurtasının ektopik yerləşməsi ginekologiyanın əsas problemlərindən sayılır. Hər 100 hamilədən 2-6 nəfərdə bu patologiyayaya rast gəlinir. Uşaqlıqdan kənar hamiləliklərin 95-98%-i boruda aşkarlanır. Pasiyentlər arasında 28-30 yaşlı qadınlar üstünlük təşkil edir. Hamiləliyin proqressivləşməsi 4-12-ci həftələrə qədər davam edir. Nəticə olaraq, ⅔ hamilələrdə düşük baş verir, qalanlarında isə uşaqlıq borusu cırılır. Boru hamiləliyi əslində həyat üçün təhlükəli hal sayılır. Ana ölümünün 7-8%-i məhz bu patologiyanın payına düşür.
Boru hamiləliyinin səbəbləri
Boru hamiləliyi multifaktorlu hesab olunur. Onun başlıca yaranma səbəblərinə mayalanmış yumurtahüceyrənin hərəkətinin və embrionun implantasiya prosesinin pozulması aiddir. Bunun əsasında qadın reproduktiv sisteminin anatomik və yaxud funksional patologiyaları, trofoblastın ferment aktivliyinin dəyişməsi dayanır. Əsas risk faktorlarına aşağıdakılar misaldır:
- Cinsiyyət orqanlarının patologiyaları. 40-80% hallarda boru hamiləliyi kəskin və yaxud xroniki salpingit səbəbindən baş verir. Belə ki, sadalanan xəstəliklər uşaqlıq borularının keçiriciliyini pozur. Embrionun uşaqıq borusunun divarına implantasiyası çox vaxt uşaqlığın mioması, uşaqlıq borusunun endometriozu, ovarial törəmələr, uşaqlığın anadangəlmə inkişaf anomaliyaları ilə bağlı olur.
- Cərrahi əməliyyatlar. Yumurtahüceyrənin nəqlinin pozulmasında borular üzərində keçirilən əməliyyatlar (onların bağlanması, fimbrioplastika) böyük rol oynayır. Kiçik çanaq orqanlarında, qarın boşluğundan cərrahi müdaxilələrdən sonra bitişmə prosesləri baş verir. Bu səbəbdən borular sıxılır, onların peristaltikası zəifləyir.
- Neyroendokrin pozğunluqlar. Hormonal disbalansla əlaqədar uşaqlıq borularının funksional aktivlliyi, trofoblastın sintez etdiyi fermentlərin kəmiyyət və keyfiyyəti dəyişir. Əksər hallarda boru hamiləliyi qadın cinsi hormonlarının disbalansı və hiperandrogeniya fonunda müşahidə edilir. Bu tip hormonal pozğunluqlara yumurtalıq, böyürəküstü və hipotalamus-hipofiz sisteminin xəstəliklərində rast gəlinir.
- Hamiləlikdən qorunma. Gestagen oral kontraseptivlər endometriumun qravidar transformasiyasını pozur, uşaqlıq borularının yığılma aktivliyi zəifləyir. Uşaqlıqdaxili vasitələrin uzunmüddətli istifadəsi borunun selikli qişa örtüyünü pozur. Bununla da boru hamiləliyinin yaranma riski yüksəlir.
Tubar hamiləliyin digər səbəblərinə uşaqlıq borularının yaşla bağlı involyusiyası (40 yaşdan sonra), abort, psixoemosional stress aid edilir. Emosional gərginlik hallarında borunun yığılma qabiliyyəti pozula bilir. Bundan əlavə boru hamiləliyi süni mayalanma ovulyasiyanın hormonal induktorlarının tətbiqi ilə sonsuzluğun digər müalicə üsulları zamanı fəsad qismində meydana çıxa bilər.
Boru hamiləliyinin patogenezi
Normada follikuldan xaric olan yetişmiş yumurtahüceyrə uşaqlıq borsunun distal hissəsində yerləşən fimbrial xovlar tərəfindən tutulur. Mayalanma məhz bu hissədə baş verir. Sonra borunun epitel qişasındakı kirpikciklərin səyriməsi və bu orqanın divarın peristaltikası nəticəsində 3-4-cü günlərdə blastosist uşaqlıq boşluğuna doğru hərəkət edir. Döl yumurtası onu qəbul etməyə hazır olan endometriuma yapışır. Əlverişsiz faktorların təsirindən ziqotanın hərəkəti istənilən mərhələdə dayana bilər. Bu zaman implantasiya borunun müvafiq hissəsində baş verir.
Boru hamiləliyində döl yumurtasının yerləşdiyi sahə daxildən endosalpinks, xaricdən isə əzələ və seroz qişalardan təşkil olunur. Uşaqlıqdan fərqli olaraq, bu orqan dölü daşımağa qadir deyil. Belə ki, onun gərilməsi zəifdir, əzələ qatı nazikdir, epitel qatının adekvat differensiasiyası yoxdur, qan təhcizatı kifayət qədər deyil. Sadalanan faktlarla əlaqədar boru hamiləliyi hər zaman spontan düşüklə sonlanır.
Hamiləliyin bitmə müddəti mayalanmış yumurtahüceyrənin birləşdiyi hissədə borunun diametrindən və əzələ qatının qalınlığından asılıdır. Borunun uşaqlığa yaxın seqmentində əzələ qatı bir qədər qalın, birləşdirici toxumanın qan təhcizatı isə yaxşı olduğundan bu sahədə hamiləlik digər hissələrə nisbətən uzun çəkir.
Boru hamiləliyi xarici və yaxud daxili kapsulun deşilməsi ilə başa çatır. Daxili kapsul zədələndikdə (bu hal blastosist borunun uşaqlıqdan uzaq hissələrinə yapışdıqda yaranır) döl yumurtası miosalpinksin yığılması səbəbindən azacıq qanla qarın boşluğuna qovulur. Əgər embrionun həyat qabiliyyəti saxlanılarsa, o zaman qarın boşluğu hamiləliyi inkişaf edə bilər. Dölün yerləşdiyi hissənin xarici kapsulu zədələndikdə (adətən hamiləlik proksimal hissələrdə olduqda) boru deşilir və güclü qanaxma baş verir.
Boru hamiləliyinin təsnifatı
Klinik gedişdən asılı olaraq, boru hamiləliyi proqressivləşən, inkişaf etməyən və sonlanan formalara bölünür. Hamiləliyin bitməsi borunun cırılması (onun bütün qatlarının tamlığının pozulması ilə) və düşük (dölün yerləşdiyi hissənin daxili kapsulunun partlaması) tipi üzrə gedir. Embrionun boruda implantasiya sahəsinə əsasən aşağıdakı formalar ayırd edilir:
- Ampulyar. Embrion uşaqlıq borusunun ampulyar hissəsində yerləşir. Bu forma boru hamiləliklərinin 80%-ni təşkil edir. Onun pozulması adətən 6-12-ci həftələrə təsadüf edir. Qadınlarda boru düşüyü baş verir, embrion qarın boşluğuna qovulur.
- İstmik. Yayılma tezliyinə görə 2-ci yerdə dayanır (15-25%). Bu forma borunun ampulyar və uşaqlıq seqmentlərini birləşdirən boyun hissədə gedir. Nəticə etibarilə mayalanmadan 4-6 həftə sonra uşaqlıq borusu partlayır.
- Fimbrial. Blastosistin boru implantasiyasının 5%-i fimbrial formanın payına düşür. Embrion orqanın distal hissəsinin (qıf) fimbrial xovlarına birləşir. 6-12-ci həftələrdə xarici kapsul cırılmadan döl qarın boşluğuna atılır.
- İnterstisial (intramural). Boru hamiləliyinin ən nadir (1-2%) və təhlükəli növüdür. 10-16 həftə sürür, çox vaxt borunun cırılması, bəzən isə embrionun uşaqlıq boşluğuna qovulması ilə bitir. Hamiləlik güclü qanaxma ilə sonlanır.
Həmçinin bu patologiyanın keçid formaları (boru-yumurtalıq, boru-qarın boşluğu, uşaqlıq-boru) mövcuddur.
Boru hamiləliyinin əlamətləri
Uşaqlıqdan kənar hamiləliyin subyektiv əlamətləri normal hamiləlikdə olduğu kimidir. Yəni qadınlarda aybaşı gecikməsi, süd vəzilərinin şişməsi, iştah pozğunluğu baş verir. Embrionun anomal yerləşdiyi qadınların 75-80%-də aybaşı gecikməsindən sonra yaxılan qanlı axıntı izlənilir. Bu, həyəcan siqnalı sayılır. Başlayan boru düşüyündə tutmaşəkilli ağrılar yaranır. Ağrı sindromu bir neçə ay və ya həftə davam edir. Lakin hamilələrin əksəriyyətində bu patoloji vəziyyət simptomsuz gedir.
Boru cırılmasında “kəskin qarın” sindromuna və daxili qanaxmaya xas klinik şəkil meydana çıxır. Qarın nahiyəsində şiddətli ağrı, köp əmələ gəlir. Bundan əlavə soyuq tər, ümumi zəiflik, bayılma, narahatlıq, huşun pozulması müşahidə edilir.
Boru hamiləliyinin ağırlaşmaları
Boru hamiləliyinin ən ağır fəsadı güclü qanaxmadır. Külli miqdarda qan itkisi hemorragik şok, poliorqan çatışmazlığı ilə nəticələnir. Digər çox yayılmış ağırlaşma 90% xəstələrdə) travmatik zədələnmə və qarındaxili qanaxma səbəbindən kiçik çanaqda yaranan bitişmələrdir. Bu proses sonsuzluğa gətirib çıxarır. Böyük həcmdə qan itirildikdə hipofizin nekrozu və onunla əlaqədar hipofizar-hipotalamik çatışmazlıq (Şiham sindromu) yaranır.
Boru hamiləliyinin diaqnostikası
Boru hamiləliyinin diaqnostikası ginekoloq tərəfindən aparılır. Klinik baxış zamanı anamnestik məlumatlar, obyektiv əlamətlər (uşaqlıq artımları nahiyəsində şişəbənzər, ağrılı törəmə, uşaqlıq yolu və boynunun selikli qişalarının sianozu, uşaqlığın hamiləlik müddətinə uyğun gəlməməsi) əsasında patologiyadan şübhələnmək mümkündür. Digər vacib diaqnostik üsullara aiddir:
- Ultrasəs müayinəsi. Ultrasonoqrafiya uşaqlıqdan kənar hamiləliyin əsas müayinə üsuludur. Transvaginal USM hamiləliyin ilk həftəsində döl yumurtasını vizualizasiya etməyə imkan verir. Xəstəliyin diaqnostik meyarları arasında uşaqlıqda embrion olmadığı təqdirdə endometriumun qravidar hiperplaziyasının əlamətləri, boru nahiyəsində həcmli törəmələr, uşaqlıqdan arxada mayenin toplanması qeydə alınır.
- Hormonal müayinə. Uşaqlıqdan kənar hamiləliyin yeganə spesifik biokimyəvi markeri – qan zərdabında insan xorionik hormonunun beta-subvahidi (β-XQ) sayılır. Belə ki, normal hamiləlikdə β-XQ-nin orta artımı 2 sutka ərzində 63-66% artırsa, uşaqlıqdan kənar hamiləlikdə bu göstərici 50-53%-dən az olur.
Diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün əlavə olaraq, kiçik çanağın MRT-si, laparoskopiya, endometriumun biopsiyası təyin edilə bilər. Boru hamiləliyi adneksit, beçəxor, uşaqlıq və artımlarının şiş törəmələri, kəskin cərrahi patologiyalar (appendisit, peritonit, xolesistit, böyrək sancısı) differensial edilir.
Qarındaxili qanaxma əlamətlərinə rast gəlindikdə qanitirmənin ağırlıq dərəcəsi və koaqulopatiya (arterial təzyiq, nəbz, tənəffüs tezliyi, qanın klinik analizi, koaquloqramma, diurez) qiymətləndirilir.
Boru hamiləliyinin müalicəsi
Müalicə (həm cərrahi, həm də konservativ) tibb müəssisəsində aparılır. Yüksək β-XQ səviyyəsi (5000 vahiddən çox) ilə müşayiət olunan pozulmuş və yaxud proqressivləşən boru hamiləliyi cərrahi müdaxiləyə göstəriş sayılır. β-XQ göstəriciləri aşağı (1000 BV/l-dən az) olduqda hamiləliyin spontan reqress ehtimalı ilə əlaqədar gözləmə taktikası tətbiq edilir.
- Cərrahi əməliyyat. Bu üsulla hemostaz yerinə yetirilir, döl yumurtası xaric edilir. Borunun çox zədələnməsi, güclü qanaxma, ikinci borunun tamlığı tubektomiyaya göstərişdir. Digər hallarda konservativ müdaxilə (salpinqotomiya, seqmentar rezeksiya, fimbrial evakuasiya) ilə kifayətlənmək mümkündür. İntramural lokalizasiyada histerorezektoskopiya, uşaqlıq bucağının kəsilməsi və yaxud histerektomiya aparılır.
- Konservativ müalicə. Embrionun və yaxud orqanqoruyucu əməliyyatdan sonra qalan trofoblast toxumalarının böyüməməsinə yönəlir. Bu üsulda metotreksatdan istifadə edilir. 𝛃-ХQ səviyyəsi 1500-500 BV/l-dən aşağı və döl yumurtasının ölçüsü 35 mm-ə qədər olan qadınlarda proqressivləşən boru hamiləliyi zamanı sərbəst müalicə üsulu kimi tətbiq edilir. Burada əsas məqsəd reproduktiv funksiyanın qorunmasından ibarətdir.
- İntensiv terapiya. Hospitalönü mərhələdə başlanılır. Güclü qanaxma və şok vəziyyətlərdə cərrahi müdaxilə ilə birgə yerinə yetirilir. Bu üsul hemodinamik və hemostatik pozğunluqların korreksiyasına yönəldilir. İntensiv terapiyaya məhlulların (plazmaəvəzləyicilər, kristalloidlər) parenteral yeridilməsi, donor qanı və onun komponentlərininn köçürülməsi, intraoperasion reinfuziya, vazopressor və antifibrinolitiklərin istifadəsi daxildir.
Gələcəkdə ana olmağı planlayan qadınlara konservativ əməliyyatlardan sonra reabilitasion müalicə təyin edilir. Bura süni hidroperitoneumun yaradılması, antibiotik və hidrotubasiya kursları, fizioterapiya aiddir. Reabilitasiya tədbirləri adətən 6 ay davam edir. Bu müddət ərzində etibarlı kontrasepsiya (hamiləlikdən qorunma) mütləqdir.
Boru hamiləliyinin proqnoz və profilaktikası
Boru hamiləliyində hər 10 000 nəfərdən təxminən 3,5-də ölüm qeydə alınır. Eyni qadında uşaqlıqdan kənar hamiləliyin bu formasının təkrarlanma halları 7-17% təşkil edir. 50-70% qadınlarda cərrahi müalicədən sonra ikincili sonsuzluq müşahidə olunur. Erkən diaqnostika zamanı qənaətbəxş nəticələr əldə edilir.
İlkin profilaktikaya rasional kontrasepsiya, hamiləlik planlama dövründə ginekoloji xəstəliklərin, endokrin pozğunluqların müalicəsi aiddir. İkincili profilaktika kimi keçmişdə uşaqlıqdan kənar hamiləlik keçirən, risk qrupuna daxil olan hamilələrin ilk həftələrdən ginekoloq tərəfindən müalicəsi məsləhət görülür.