CAKUT-sindrom

CAKUT-sindrom – böyrəklərin və sidik yollarının birgə anadangəlmə anomaliyasıdır. Patologiya teratogen amillər, spontan genetik mutasiyalar, irsi xəstəliklər səbəbindən yaranır. Xəstəliyin əsas təzahür şəkli böyrəklərin hipoplaziyası və ageneziyası, sidik axarlarının ikiləşməsi, kisə-sidik axarı reflyuksudur. Diaqnostika üsullarına kompleks instrumental müayinə (USM, uroqrafiya, KT və ya MRT) üsulları, kliniki, biokimyəvi və genetik analizlər daxildir. CAKUT-sindromun müalicəsi anomaliyanın dəqiq növü və sayına, sidikçıxarıcı funksiyanın pozulma dərəcəsinə görə differensasiya olunur.

CAKUT-sindrom haqqında ümumi məlumat

CAKUT terminin abreviaturası “congenital anomalies kidney and urinary tract” olub, dilimizə tərcümədə ” böyrəklərin və sidik yollarının anadangəlmə anomaliyaları” kimi tərcümə olunur. Sindromun rastgəlmə tezliyi hər 1000 yenidoğulmuşda 3-6 fakt şəklindədir. Xroniki böyrək xəstəliklərinin 50% hallarda səbəbi CAKUT-sindrom olduğundan, uşaq nefrologiyasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xəstəlik hər 2 cinsdə eyni tezlikdə rast gəlinir. Etnik və geoqrafik rastgəlmə xüsusiyyəti haqqında məlumat mövcud deyildir.

CAKUT-sindromun səbəbləri

Uşaqlarda böyrək və sidikçıxarıcı yolların anomaliyaları digər anadangəlmə qüsurlar kimi multifaktorial xarakterə malikdir və etiologiyası yetərincə öyrənilməmişdir. Postnatal dövrdə sidikçıxarıcı yolların funksional pozğunluq dərəcəsi konkret pasiyentdə provokasiyaedici faktorun təsir forması və müddətindən asılıdır. CAKUT-sindromun əsas səbəblərinə aşağıdakılar aiddir:

• Genetik mutasiyalar. Xəstəliyin inkişafını sidikçıxarıcı yolların embrional formalaşması və böyrək və sidik yollarının strukturunun differensasiya dövründə böyük əhəmiyyət kəsb edən PAX2 və HNF1B genlərinin anomaliyası ilə əlaqələndirirlər. Əgər patologiya digər orqan və sistemlərin patologiyaları ilə yanaşı rast gəlinirsə CAKUT sindrom adlanır.
• Xarici mühit amilləri. Hamilə qadının nefrotoksiki preparatlar qəbul etməsi, fol turşusu və dəmir defisitli anemiyadan əziyyət çəkməsi böyrək anomaliyaları ehtimalını xeyli yüksəldir. CAKUT-sindromun səbələrinə zamanında aşkarlanmamış anada şəkərli diabetin olması, eləcə də karbohidrat mübadiləsinin hestasion pozğunluqları da aiddir.

Uşaqlarda xəstəliyin irsi xarakteri 10-20% hallarda rast gəlinir. Uroloji anomaliyalara səbəb olan genlərin ötürülməsi adətən, autosom-dominant mexanizmlə olur. Körpədə valideynlərdən birindən keçən mutant genə sahib olmaq kifayətdir ki, xarakterik mutasiya formalaşsın. Nadir hallarda irsiyyətin autosom-ressesiv yolu mövcuddur ki, bu zaman CAKUT-sindromun formalaşması hər iki valideyndən anomal genin ötürülməsi hesabına baş verir.

CAKUT-sindromun patogenezi

Xəstəlik simptomsuz anomaliyalardan orqanların kritiki struktur pozğunluqlarınadək anadangəlmə qüsurları özündə birləşdirir. Böyrəklərin zədələnməsi ageneziya- orqanın olmaması, hipoplaziyası- parenximanın yetkin olmaması, forma, ölçü və yerləşmə anomaliyaları ilə özünü büruzə verir. Böyrəklərin polikistozu da əksər hallarda diaqnoz olunur. Sidik yollarının anomaliyalarına- axarın ikiləşməsi, meqaureter, kisə-sidik axarı keçəcəyinin stenozu, uretranın arxa klapanlarının stenozu daxildir.

Qüsurların xarakteri və ağırlıq dərəcəsi patoloji amilin təsir müddətindən asılıdır və sidikçıxarıcı yolların embriogenez xüsusiyyətləri ilə korrelyasiya olunur. İkincili “yetkin” böyrəyin (metanefros) formalaşması bətndaxili dövrün 2-ci ayında başlayır, hestasiyanın 12-ci həftəsinin sonlarına yaxın orqan funksial aktivliyə başlayır. Sidik kisəsi və uretra antenatal dövrün 4-8-ci həftəsində yaranır.

Hestasiyanın 4-7-ci həftəsində embriogenez pozğunluqları CAKUT-sindromun ağır variantlarına səbəb olur, çünki teratogen faktorlar orqanın tam olmaması və ya əhəmiyyətli struktur dəyişikliklərinə səbəb olur. Belə vəziyyətlər çox vaxt genetik anomaliyalarla bağlı olur. Bətndaxili inkişafın ikinci yarısında ekzogen amillər böyrəklərin və sidikçıxarıcı yolların əhəmiyyətsiz struktur və ya funksional pozğunluqlarına səbəb olar.

CAKUT-sindromun əlamətləri

CAKUT-sindromun kliniki simptomlarının meydana çıxma vaxtı və intensivliyi patologiyanın tipindən asılıdır. Sidikçıxarıcı orqanların birtərəfli nekrotik zədələnmələri uzun müddət aşkarlanmaya bilər və yalnız ağırlaşmalar zamanı üzə çıxır. Böyrəklərin (ageneziya) və aşağı sidikçıxarıcı yolların kobud anomaliyaları zamanı simptomlar doğulandan sonrakı ilk həftələrdə meydana çıxır.

CAKUT-sindromlu əksər körpələr yarımçıq doğulur, kiçik bədən kütləsinə, skelet və üzdə gözlə görünən deformasiyalara malik olur. Uşaqlarda xəstə görünüm, dərinin solğunluğu, davamlı əzginlik və yuxululuq müşahidə olunur. İntoksikasiyanın artması polimorf nevroloji simptomlardan tutmuş, huşun pozulması və komayadək səbəb ola bilər. Həmçinin, sidik ifrazının həcminin və tezliyinin azalması da xarakterikdir.

İfrazat sisteminin anomaliyaları fonunda infeksiyanın qoşulması yüksək hərarət, əzginlik, hıçqırıq və qusma ilə özünü büruzə verən pielonefritə səbəb olur. Sidik bulanıqlaşır və kəskin pis qoxulu olur. Uşaqlarda infeksion sindrom zəif əmmə refleksi, döşdən imtina, böyük yaşlılarda isə iştahanın olmaması, ürəkbulanma və baş ağrısı şikayətləri ilə müşayiət olunur.

CAKUT-sindromun ağırlaşmaları

Uşaqlarda sidikçıxarıcı yolların müştərək patologiyaları bir orqanın izoləolunmuş anomaliyası ilə müqayisədə daha ağır gedişli olur. 48-59% hallarda CAKUT-sindrom erkən yaşlarda xroniki böyrək çatışmazlığının inkişafına səbəb olur. Pasiyentlərin 34-43% -də zamanla əvəzedici terapiya tələb edən və immun funksiyanın, hemodinamikanın, qanyaranma proseslərinin pozulması ilə müşayiət olunan böyrək xəstəliklərinin terminal formaları inkişaf edir.

CAKUT-sindromun kompleks anomaliyalarına sidikçıxarıcı yolların, ürək-damar, həzm və sinir sisteminin zədələnməsi ilə xarakterizə olunan 500-dən artıq irsi sindromda rast gəlinir. Xəstəliyin sindrom forması daha ağır gedişi, doğulduqdan dərhal sonra üzə çıxması və sürətli poliorqan çatışmazlığının inkişafı ilə fərqlənir. Adətən belə uşaqlar neonatal və ya körpə yaş dövründə ölürlər.

Diaqnostikası

Ultrasəs müayinəsinin təkmilləşməsi hesabına planlı USM-skrininqlər zamanı bir çox prenatal inkişaf qüsurlarını aşkarlamaq mümkündür. CAKUT-sindromun erkən aşkarlanması hamiləliyin davam etdirilmə taktikasını seçmək və neonatal dövrdə uşağa ilkin yardım üçün vacibdir. Pasiyentlər doğulduqdan sonra aşağıdakı kompleks müayinə üsulları aparılır:

• Sidikçıxarıcı yolların USM müayinəsi. Sonoqrafiya zamanı böyrəklərin yerləşməsi, ölçüsü və parenximasının strukturu öyrənilir. Həmçinin, genişlənmiş sidik axarı, sidik kisəsinin deformasiyası da aydın görünür. Yanaşı arteriya və vena anomaliyalarını aşkarlaya bilmək üçün böyrək damarlarının doppler müayinəsi ilə paralel aparılır.
• Ekskerotor uroqrafiya. Kontrast maddə ilə rentgenoloji vizualizasiya kasa-ləyən sisteminin və sidikçıxarıcı yolların bütün şöbələrinin strukturu haqqında qiymətli məlumat əldə etməyə imkan yaradır. Kontrast maddənin paylanması və hərəkət sürətinə əsasən böyrək parenximasının funksional aktivliyini və axarların keçiriciliyini öyrənmək mümkün olur.
• Renossintoqrafiya. Böyrəklərin radionuklid müayinəsi struktur dəyişikliklərinin (statik müayinə) və ifrazat sisteminin iş xüsusiyyətlərini (dinamik müayinə) qiymətləndirən ən informativ müayinə üsullarından biridir. Renossintoqrafiya müayinəsindən şübhəli hallarda diaqnozu dəqiqləşdirməq məqsədilə istifadə olunur.
• Böyrəklərin KT-si. Kompyuter tomoqrafiyası böyrəklərin və bütün sidik yollarının laylarla görüntüsünü əldə itməyə və bu da bütün struktur dəyişikliklərini və anadangəlmə anomaliyaların xarakterini müəyyən etməyə imkan yaradır. Sidikçıxarıcı yolların divarlarının və onları əhatə edən yumşaq toxumaların daha dəqiq vuzualizasiyası üçün böyrəklərin və kiçik çanaq orqanlarının MRT müayinəsi aparılır.
• Miksion sistoqrafiya. Bu funksional diaqnostika üsulu ilə CAKUT-sindromun ən çox yayılmış nəticələrindən olan- sidik kisəsindən sidik axarlarına sidiyin reflyuksunu aşkar etməyə yardımçı olur. Müayinə adətən, prosedur zamanı həkimin bütün təlimatlarına riayət edə biləcək məktəb yaşlı uşaqlarda aparılır.
• Laborator müayinələr. Uşaqlarda diaqnozun qoyulması üçün standart müayinələr kompleks şəkildə: qanın kliniki analizi, sidiyin ümumi müayinəsi, qanın biokimyəvi müayinəsi və yumaqcıq filtrasiyasının sürətinin ölçülməsi aparılmalıdır. Böyrək funksiyasının qiymətləndirilməsi üçün Zimnitski sınağı, sidiyin bakterioloji əkilməsi göstərişdir.

CAKUT-sindromun differensial diaqnostikası

Müasir vizualizasiya üsulları sidik yollarının struktur şəklini və uşaqlarda rast gəlinən inkişaf anomaliyalarının dəqiq təsvir etməyə imkan verir. Çətinlik yaradan hallar spontan meydana çıxan, genetik amillərlə bağlı olan halların: Mekkel-Qruber sindromu, Juber sindromu, “qısa qabırğa” (Saldino-Nunana, Maevkiy, Verma-Naumov və Bimer-Langer sindromlar kompleksi) sindromu- differensiasiyası zamanı meydana çıxır. Böyrəklərin polikistozu ilə müşayiət olunan CAKUT-sindrom zamanı Barde-Bidl sindromu inkar edilməlidir.

CAKUT-sindromun müalicəsi

Cərrahi müalicə

Cərrahi müdaxilə- CAKUT-sindromun anadangəlmə patologiyalarının korreksiyası üçün yeganə radikal üsuldur. Anomaliyanın xarakterindən asılı olaraq əlavə və ya funksional olmayan böyrəyin götürülməsi, ureterosistoanastomozun yaradılması, böyrək ləyənlərin stentləşdirilməsi əməliyyatı aparılır. XBÇ-nın terminal fazası olan pasiyentlərdə sidiçıxarıcı sistemin funksiyasının bərpası və uzaq proqnozu yaxşılaşdırmaq məqsədilə imkan yaranarsa nefrotransplantasiya əməliyyatı aparılır.

Konservativ terapiya

Etiopatogenetik medikamentoz müalicəyə göstəriş anadangəlmə qüsurların qazanılmış ağırlaşmaları: pielonefrit, aşağı sidik yollarının infeksiyaları, böyrək daşı xəstəliyi zamanı olur. Proqressivləşən yumaqcıq filtrasiyasının azalması zamanı uremiya və digər həyat üçün təhlükəli ağırlaşmaların qarşısını almaq məqsədilə əvəzedici terapiya metodları olan hemodializ və ya peritoneal dializ məsləhət olunur.

Xəstələrin əksəriyyətində böyrəklərin xroniki xəstəlikləri yarandığını nəzərə alaraq pəhriz və maye qəbulu rejiminə diqqət etmək lazımdır. Ödemi azaltmaq və hipertoniyanın inkişaf riskini azaltmaq üçün duz qəbulunu azaltmaq, qəbul edilən maye ilə diurezin həcminin uyğun olmasına nəzarət etmək lazımdır. Az zülallı qida xəstənin vəziyyətini yaxşılaşdırır, lakin pediatrik praktikada bu zaman fiziki inkişafın pozulması riski olduğundan belə pəhriz nadir hallarda tətbiq olunur.

Proqnoz və profilaktikası

Xəstəlik qeyri-qənaətbəxş gedişlə xarakterizə olunur, çünki müalicə tədbirləri görülmədən bir çox anomaliyalar böyrəklərin kritik funksional pozğunluqlarına və uşaqlarda erkənəlilliyə səbəb ola bilir. CAKUT-sindromun digər orqan və sistemlərinin kombinəolunmuş qüsurları ilə birgə olması proqnozu pisləşdirir. Sidikçıxarıcı yolların bətndaxili inkişafına təsir göstərən teratogen və genetik faktorların müxtəlifliyi, effektiv birincili profilaktik tədbirlərin aparılmasına imkan vermir.