Demensiya

Demensiya -qazanılmış zehni funksiyaların pozulması olub, baş beynin üzvi zədələnməsi ilə əlaqədar meydana çıxır. Hər hansı bir xəstəlik nəticəsində yarana və ya polietioloji (yaşlılıq və ya senil demensiya) xarakter daşıya bilər. Damar xəstəlikləri, Alzheymer xəstəliyi, travmalar, baş beynin törəmələri, alkoqolizm, narkomaniya, MSS-nin infeksiyaları və digər xəstəliklərdən sonra yaranır. İntellektin davamlı pozğunluğu, affektiv zədələnməsi və iradə qabiliyyətinin zəifləməsi müşahidə edilir. Diaqnoz kliniki göstəricilərə və instrumental müayinələrə (baş beynin KT, MRT müayinəsi) əsasən qoyulur. Müalicə taktikası demensiyanın etiologiyasına əsasən seçilir.

Ümumi məlumat

Demensiya- ali sinir fəaliyyətinin geridönməz pozulması, qazanılmış bütün bilik və qabiliyyətlərin və öyrənmə qabiliyyətinin itirilməsidir. Hazırda dünyada 35 milliondan çox pasiyent demensiyadan əziyyət çəkir. Xıstıliyin yayılması yaşla artır. Statistikaya görə 65 yaşdan sonra şəxslərin 5%-də ağır, 16%-də isə yüngül demensiya əlamətləri olur. Həkimlər hesab edirlər ki, gələcəkdə bu rəqəmlər artacaqdır. Bu ömrün uzanması və tibbi yardımın keyfiyyətinin yüksəlməsi nəticəsində beynin ağır travma və xəstəliklərinin letal nəticələrinin qarşısının alına bilməsi ilə əlaqələndirilir.

Əksər hallarda qazanılmış əqli gerilik geridönməzdir, ona görə də tibb işçilərinin əsas vəzifəsi demensiyaya səbəb olan xəstəliklərin zamanında diaqnostika və müalicəsini aparmaq, eləcə də, artıq yaranmış demensiya halını stabilləşdirməyə çalışmaqdır. Demensiyanın müalicəsi psixiatrlar tərəfindən nevroloqlarla, kardioloqlarla və digər mütəxəssislərlə birgə aparılır.

Demensiyanın inkişaf səbəbləri

Demensiya- baş beynin travma və ya xəstəlik nəticəsində üzvi zədələnməsilə əlaqədar meydana çıxır. Hal-hazırda demensiyaya səbəb ola biləcək 200-dən artıq patoloji amillər mövcuddur. Qazanılmış demensiyanın 60-70% hallarda səbəbi Alzheymer xəstəliyidir. İkincili yerdə ( təqribən 20%) hipertoniya, ateroskleroz və digər buna bənzər damar xəstəlikləridir. Yaşlılıq (senil) demensiyası bir neçə xəstəliyin birgə təsirilə meydana çıxır.

Gənc və orta yaş demensiyası alkoqolizm, narkomaniya, kəllə-beyin travmaları, xoşxassəli və ya bədxassəli törəmələr səbəbindən yaranır. Bəzi pasiyentlərdə qazanılmış əqli çatışmazlıq infeksion xəstəliklərlə: QİÇS, neyrosifilis, xroniki meningit və ya virus ensefaliti ilə əlaqədardır. Bəzən demensiya daxili orqanların ağır xəstəlikləri, endokrin patologiyalar və autoimmun xəstəliklər nəticəsində yaranır.

Demensiyanın təsnifatı

Beynin əsasən bu və ya digər nahiyyəsinin zədələnməsilə keçən demensiyaların 4 növü mövcuddur:

  • Qabıq demensiyası. Əsasən beyin yarımkürələri zədələnir. Alkoqolizm, AlzheymerPik xəstəliyi (alın-gicgah demensiyası) zamanı yaranır.
  • Qabıqaltı demensiya. Qabıqaltı strukturlar zədələnir. Nevroloji pozğunluqlarla (ətrafların əsməsi, əzələ rigidliyi, yerimə pozğunluğu və s.) müşayiət olunur. Parkinson xəstəliyi, Xantinqton xəstəliyi və ağ cismə qansızmalar zamanı yaranır.
  • Qabıq-qabıqaltı demensiya. Qabıq və qabıqaltı strukturlar zədələnir. Damar patologiyaları zamanı yaranır.
  • Multifokal demensiya. MSS-nin müxtəlif şöbələrində çoxsaylı nekroz və degenerasiya sahələri yaranır. Nevroloji pozğunluqlar çox fərqli olur və zədələnmə ocağının lokalizasiyasından asılıdır.

Zədələnmə ocağının sahəsindən asılı olaraq demensiyanın 2 forması ayırd edilir: total və lakunar. Lakunar demensiya zamanı intellektin müxtəlif növlərinə cavabdeh strukturlar zədələnir. Klinikada vacib rolu qısamüddətli yaddaş pozğunluğu oynayır. Pasiyent harda olduğunu, nə etməyi planladığını, bir neçə dəqiqə öncə kiminlə razılaşdığını unudur. Özünütənqid saxlanılır, vəziyyətini qiymətləndirə bilir, emosional-iradə pozğunluqları zəif ifadə olunur. Asteniya əlamətləri: ağlağanlıq, emosional davamsızlıq meydana çıxır. Lakunar demensiya bir çox xəstəliklər zamanı, eləcə də Alzheymer xəstəliyinin başlanğıc dövrlərində müşahidə edilir.

Total demensiyada şəxsiyyətin tədricən itməsi müşahidə olunur. İntellekt azalır, öyrənmə qabiliyyəti itir, emosional-iradə sferası pozulur. Maraq dairəsi daralır, utanc hissi itir, öncəki mənəvi və əxlaqi dəyərləri əhəmiyyətsizləşir. Total demensiya alın payının böyük törəmələri və qan dövranının pozğunluqları zamanı inkişaf edir.

Yaşlılarda demensiyanın geniş yayılması senil demensiyanı təsnif etməyə əsas verir:

  • Atrofik (Alzheymer) tip– baş beyin neyronlarının birincili degenerasiyası nəticəsində formalaşır.
  • Damar tipi- damar patologiyaları zamanı beyin qan dövranının pozulması nəticəsində sinir hüceyrələrinin ikincili zədələnməsidir.
  • Qarışıq tip– qarışıq demensiya- atrofik və damar demensiyası birgə müşahidə edilir.

Demensiyanın əlamətləri

Demensiyanın kliniki təzahürü onun yaranma səbəbindən, zədələnmə sahəsinin ölçüsündən və lokalizasiyasından asılıdır. Demensiyanın simptomlarının özünü büruzə dərəcəsindən və pasiyentin sosial adaptasiyasından asılı olaraq demensiyanın 3 dərəcəsi ayırd edilir. Yüngül dərəcəli demensiyada xəstə baş verənlərə və öz vəziyyətinə kritik yanaşa bilir. Özünəqulluq qabiliyyəti- təmizlik, yemək bişirmək, qab yumaq və s. saxlanılır.

Orta dərəcəli demensiya zamanı öz vəziyyətinə kritika hissi pozulur. Pasiyentlə söhbət zamanı intellektin zədələnməsi aşkar görünür. Pasiyent özünə çətinliklə qulluq edir, məişət avadanlıqlarının istifadəsində çətinlik çəkir- telefona cavab verə bilmir, qapını aça və ya bağlaya bilmir.Pasiyentə qulluq və nəzarət mütləqdir.

Ağır demensiya şəxsiyyətin təmamilən itməsilə müşayiət olunur. Pasiyent geyinə, yuyuna, yemək yeyə və ya tualetə gedə bilmir. Daimi nəzarət tələb olunur.

Demensiyanın kliniki variantları

Alzheymer tipli demensiya

Alzheymer xəstəliyi 1906-cı ildə alman psixiatrı Alois Alzheymer tərəfindən təsvir olunmuşdur. 1977-ci ilədək diaqnoz yalnız erkən (45-65 yaşlarda) əqli gerilik zamanı qoyulurdu. Xəstəlik 65 yaşdan sonra meydana çıxdıqda isə senil demensiya kimi diaqnoz olunurdu. Sonradan məlum oldu ki, xəstəliyin patogenezi və kliniki təzahürü yaşdan asılı olmayaraq eynidir. Hal-hazırda, Alzheymer xəstəliyinin diaqnozu, əqli geriliyin (demans) ilk klinik əlamətlərinin görünmə vaxtından asılı olmayaraq qoyulur. Risk faktorlarına yaş, bu xəstəliyə tutulan qohumların olması, ateroskleroz, hipertoniya, artıq çəki, şəkərli diabet, aşağı fiziki aktivlik, xroniki hipoksiya, travmatik beyin zədəsi və həyat boyu zehni fəaliyyətin olmaması daxildir. Qadınlar kişilərə nisbətən daha tez-tez xəstələnirlər.

İlk əlamət, özünütənqid saxlanıldığı halda qısamüddətli yaddaşın açıq şəkildə pozulmasıdır. Xəstəlik irəlilədikcə yaddaş daha da pisləşir və “zamanda geriyə qayıdış” müşahidə olunur – xəstə əvvəlcə son hadisələri, sonra keçmişdə baş verənləri unudur. Xəstə övladlarını tanımır, onları çoxdan ölmüş qohumları hesab edir, bu səhər nə etdiyini bilmir, amma uşaqlıqda baş verən hadisələr haqqında, sanki dünən olmuş kimi ətraflı danışa bilir. İtirilmiş xatirələrin yerinə konfabulasiyalar baş verə bilər. Öz vəziyyətinə tənqidi azalır.

Xəstəliyin inkişaf etmiş mərhələlərində klinikaya emosional-iradə pozğunluqları da qoşulur. Pasiyentlər deyingən və davakar olurlar. Ətrafdakıların sözlərindən və hərəkətlərindən narahat olurlar, hər xırda şeydən qıcıqlanırlar. Daha sonra təhlükə sayıqlamaları başlayır. Xəstələr iddia edirlər ki, yaxınları onları qəsdən təhlükəli vəziyyətlərdə qoyur, onları zəhərləmək və mənzili zəbt etmək üçün yeməklərinə zəhər qatır, nüfuzuna xələl gətirmək və ictimai müdafiəsiz qoymaq üçün onlar haqqında iyrənc sözlər danışır və s. ailə üzvləri, həm də qonşular, sosial işçilər və xəstələrlə qarşılıqlı əlaqədə olan digər insanlar, sayıqlama sistemində iştirak edirlər. Digər davranış pozğunluqları da müəyyən edilə bilər: gəzinti, yeməkdə və cinsiyyətdə laqeydlik və ayrı-seçkilik, ağılsız nizamsız hərəkətlər (məsələn, obyektləri bir yerdən başqa yerə köçürmək). Nitq sadələşir, kasıblaşır, parafaziya (unudulmuş sözlərin yerinə başqa sözlərin işlədilməsi) yaranır.

Xəstəliyin son mərhələsində sayıqlama və rəftar pozğunluğu intellektin aşkar itirilməsi səbəbindən çoxalır. Pasiyentlər passiv və hərəkətsiz olurlar. Qida və maye tələbatı itir. Nitq praktiki olaraq itir. Xəstəlik ağırlaşdıqca yemək çeynəmək və müstəqil yerimək qabiliyyəti tədricən itirilir. Təmamilə çarəsizlik səbəbindən xəstə peşəkar qulluğa möhtacdır. Ölüm tipik ağırlaşmalar (pnevmoniya, yataq yaraları və s.) və ya müşayiət olunan somatik patologiyanın ağırlaşması nəticəsində baş verir.

Alzheymer xəstəliyinin diaqnozu aparıcı kliniki əlamətlərə əsasən qoyulur. Müalicə simptomatikdir. Hal-hazırda Alzheymer xəstəliyi olan xəstələri sağalda biləcək dərman preparatları və ya qeyri-medikamentoz müalicə üsulları mövcud deyildir. Demans (əqli gerilik) davamlı olaraq inkişaf edir və zehni funksiyaların tam dağılması ilə başa çatır. Diaqnozdan sonra orta ömür müddəti 7 ildən azdır. İlk simptomlar nə qədər erkən meydana çıxarsa, demensiya bir o qədər sürətlə irəliləyir.

Damar demensiyası

Damar demensiyasının 2 növü ayırd edilir: insultdan sonra yaranan və beyin qan dövranın xroniki çatışmazlığı nəticəsində meydana çıxan demensiya. İnsultdan sonra meydana çıxan demensiyalarda əqli geriliyin klinik şəklində adətən ocaq əlamətləri (nitq pozğunluğu, ifliclər, parezlər) müşahidə edilir. Nevroloji pozğunluqların xarakteri qansızmanın lokalizasiyası və ölçüsündən, insultdan sonrakı ilk saatlarda göstərilmiş yardımdan və bir çox digər faktorlardan asılıdır. Xroniki qan dövranı pozğunluqlarında demans əlamətləri üstünlük təşkil edir, nevroloji simptomlar isə kifayət qədər monoton və zəif olur.

Damar demensiyası çox vaxt ateroskleroz və hipertoniya xəstələrində, daha az hallarda isə travmaya bağlı emboliya və trombozlarda, qanın laxtalanma pozğunluqlarında və periferik vena xəstəlikləri zamanı yaranır. Qazanılmış demans ehtimalı ürək-damar xəstəlikləri, siqaretçəkmə və artıq çəki zamanı xeyli artır.

Xəstəliyin ilk əlaməti diqqəti cəmləşdirməyə çalışmaqda çətinlik, diqqətin yayınması, yorğunluq, zehni fəaliyyətin rigidliyi, planlaşdırmada çətinlik və təhlil etmək qabiliyyətinin azalmasıdır. Yaddaş pozğunluqları Alzheymer xəstəliyinə nisbətən daha az ifadə olunmuşdur. Cüzi unutqanlıq qeyd olunur, lakin istiqamətləndirici sual şəklində “təkan” verildikdə və ya bir neçə cavab variantı təklif edildikdə, xəstə lazımi məlumatları asanlıqla xatırlayır. Bir çox xəstələrdə emosional qeyri-sabitlik, əhval-ruhiyyənin aşağı olmas, depressiya və subdepressiya müşahidə edilə bilər.

Nevroloji xəstəliklərə dizartriya, disfoniya, yerimədə dəyişikliklər (addım uzunluğunun azalması, dabanların səthə “yapışması”), hərəkətlərin yavaşlaması, jestlərin və mimikaların kasadlığı daxildir. Diaqnoz klinik mənzərə, beyin damarlarının ultrasəs və MRA və digər müayinələrə əsasında qoyulur. Əsas patologiyanın ağırlığını qiymətləndirmək və patogenetik terapiya planını tərtib etmək üçün xəstələr müvafiq mütəxəssislərə: terapevt, endokrinoloq, kardioloq, phlebologistə konsultasiyaya göndərilir. Müalicə simptomatik. Demensiyanın inkişaf sürəti aparıcı patologiyanın xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir.

Alkoqol demensiyası

Alkoqol demensiyasının səbəbi uzun müddət (15 ildən çox və ya daha çox) spirtli içkilərdən sui-istifadədir. Alkoqol beyin hüceyrələrinə birbaşa dağıdıcı təsiri ilə yanaşı, müxtəlif orqan və sistemlərin fəaliyyətinin pozur, ağır metabolik pozğunluqlar və damar patologiyalarına səbəb olur. Alkoqol demensiyası üçün zehni qabiliyyətlərin ümumi azalması (diqqətin yayınması, təhlil etmək, planlaşdırma və mücərrəd düşünmə qabiliyyətinin azalması, yaddaş pozğunluğu) ilə yanaşı tipik şəxsiyyət dəyişikliklərinin (qabalaşma, mənəvi dəyərlərin itirilməsi, sosial deqradasiya) də olması xarakterikdir.

Alkoqolun tamamilə dayandırılması və alkoqolizmin müalicəsindən sonra sağalma qismən mümkündür, lakin belə hallar çox nadirdir. Spirtli içkilərə açıq bir patoloji istək, könüllü keyfiyyətlərin azalması və motivasiya olmaması səbəbindən xəstələrin əksəriyyəti etanol tərkibli mayelərin qəbulunu dayandıra bilmirlər. Proqnoz əlverişsizdir, ölümün səbəbi adətən alkoqol qəbulu nəticəsində yaranan somatik xəstəliklərdir. Çox vaxt belə xəstələr cinayət hadisələri və ya bədbəxt hadisələr nəticəsində ölürlər.

Demensiyanın diaqnostikası

“Demensiya” diaqnozu 5 əsas əlamətə əsasən qoyulur. Birincisi, xəstə ilə söhbət, ətraflı sorğu və yaxınları ilə müsahibə əsasında müəyyən edilən yaddaş pozğunluğudur. İkincisi, üzvi beyin zədələnməsini göstərən ən azı bir simptomdur. Bu simptomlara “üç A” sindromu daxildir: afaziya (nitq pozğunluğu), apraksiya (elementar motor hərəkətlərini yerinə yetirmək qabiliyyətini qoruyarkən məqsədyönlü hərəkətlər etmək qabiliyyətinin itirilməsi), aqnoziya (qavrama pozğunluqları, sözləri tanıma qabiliyyətinin itirilməsi, toxunma, eşitmə və görmə hissini qoruyarkən insanlar və əşyalar); öz vəziyyətini və ətrafdakı reallığı tənqid etməyi azaltmaq; şəxsiyyət pozğunluqları (əsassız aqressivlik, kobudluq, utancın olmaması).

Demansiyanın üçüncü diaqnostik əlaməti ailə və sosial adaptasiyanın pozulmasıdır. Dördüncüsü, delirium üçün xarakterik olan simptomların olmamasıdır (yer və zamanda oriyentasiyanın itirilməsi, vizual halüsinasiyalar və hezeyanlar). Beşinci – instrumental tədqiqatlar (beynin CT və MRT) ilə təsdiqlənmiş üzvi bir qüsurun olması. Bu simptomların hamısının altı ay və ya daha uzun müddət ərzində mövcud olduğu halda “demensiya” diaqnozu qoyula bilər.

Demensiyanı çox vaxt depressiv psevdodemensiya və avitaminoz nəticəsində yaranan funksional psevdodemensiyadan fərqləndirilmək lazımdır. Depressiv pozğunluqlara şübhə olduqda, psixiatr affektiv pozğunluqların şiddətini və xarakterini, gündəlik əhval dəyişikliyinin mövcudluğunu və ya olmamasını və “ağrılı həssaslıq” hisslərinin olub-olmamasını nəzərə alır. Vitamin çatışmazlığına şübhə olduqda, həkim anamnezi araşdırır (qidalanma, uzun müddət davam edən ishal ilə ağır bağırsaq zədələnməsi) və müəyyən vitaminlərin çatışmazlığı üçün xarakterik olan simptomların (fol turşusu çatışmazlığı səbəbindən anemiya, tiamin çatışmazlığı səbəbindən polinevrit, və s.) mövcud olub-olmamasını nəzərə alır.

Demensiyanın proqnozu

Demensiyanın proqnozu əsas xəstəlikdən asılıdır. Kəllə-beyin travmaları və ya həcmli proseslər (şişlər, hematomalar) nəticəsində formalaşan qazanılmış əqli gerilikdə şikayətlər proqressivləşmir. Beynin kompensator mexanizmlərinin işə düşməsi hesabına simptomların bəzən hissəvi, nadir hallarda isə tam reduksiyası mümkündür. Kəskin dövrdə bərpa (sağalma) dərəcəsini proqnozlaşdırmaq çox çətindir. Belə ki, böyük həcmli zədələnmə əmək qabiliyyətinin saxlanması ilə, kiçik zədələnmələr isə əlilliklə sonlana və ya əksinə ola bilər.

Proqressiv xəstəliklər nəticəsində yaranan demensiyalarda simptomların davamlı şəkildə pisləşməsi müşahidə olunur. Həkimlər yalnız əsas patologiyanın adekvat müalicəsini təmin etməklə prosesi yavaşlata bilərlər. Belə hallarda terapiyanın əsas məqsədləri özünə qulluq bacarıqlarını və uyğunlaşma qabiliyyətini qorumaq, ömrü uzatmaq, düzgün qayğı göstərmək və xəstəliyin xoşagəlməz təzahürlərini aradan qaldırmaqdır. Ölüm xəstənin hərəkətsizliyi, özünəqulluq qabiliiyətinin itirilməsi və yataq xəstələrinə xas olan ağırlaşmaların inkişafı ilə bağlı həyati funksiyaların ciddi şəkildə pozulması nəticəsində baş verir.