Endoservisit

Endoservisit — servikal kanalın selikli qişasının iltihabı olub, şərti-patogen mikroflora və ya CYKİ törədicilərinin təsirindən yaranır. Xəstəliyin əsas klinik əlamətlərinə gur vaginal ifrazatlar aiddir. Axıntılar cinsi akt zamanı və ya sakitlik halında qarnın aşağı hissəsi və bel nahiyəsində ağrılarla müşayiət oluna bilər. Diaqnostika məqsədilə vaginal güzgülərin köməyilə baxış, servikal yaxmanın müayinəsi, genişlənmiş kolposkopiya, kiçik çanaq orqanlarının USM-dən istifadə olunur. Etiopatogenetik müalicə mikrobəleyhinə preparatların və vaginal mikrofloranı, immunitet, hormonal fonu bərpa edən vasitələrin tətbiqinə əsaslanır.

Endoservisit barədə ümumi məlumat

Endoservisit — reproduktiv yaşda olan (20-40 yaş) pasiyentlərdə aşkarlanan ginekoloji xəstəliklərin ən geniş yayılmış formalarından biridir. Statistik məlumatlara (PubMed, 2012-ci il) əsasən qadınların 50% həyatlarında ən azı bir dəfə servikal kanalın selikli qişasının iltihabını keçirir. Pasiyentlərin 2/3 hissəsində iltihabi proses qeyri-spesifik xarakter daşıyır. Servisitlə xəstələnmə hallarının yüksək səviyyəsi qadın cinsiyyət orqanlarının iltihabi xəstəliklərinin (kolpit, endometrit və s.) tezliyinin artma tendensiyası, eləcə də immun və hormonal pozğunluqların geniş yayılması ilə əlaqədardır.

Endoservisitin yaranma səbəbləri

Endoserviksin iltihabının əsas səbəbi servikal kanalın selikli qişasının müxtəlif infeksion agentlər tərəfindən zədələnməsidir. İltihab həm şərti-patogen mikroorqanizmlər (korinebakteriya, stafilokokk, streptokokk, bakterioid, bağırsaq çöpləri və s.), həm də CYKİ agentləri (genital herpes virusu, xlamidiya, trixomonada, urea- və mikoplazma, qonokokklar və s.) tərəfindən törənə bilər. Endoservisitin inkişafında infeksiya ilə yanaşı risk amilləri də mühüm rol oynayır:

• Kiçik çanaq orqanlarında iltihabi proseslər – vulvovaginit, endometrit, adneksit, sistit.
• İnvaziv diaqnostik prosedurlar, hamiləliyin süni yolla pozulması, doğuş zamanı servikal kanalın travmatik zədələnməsi.
• UDS, kimyəvi spermisidlər, keyfiyyətsiz lateksdən hazırlanan prezervativlər, servikal qapaqcıqlar və diaqfraqmaların istifadəsi, turşularla şırınqalama ilə əlaqədar endoserviksin qıcıqlanması və ya allergik reaksiyalar.
• Klimaks dövründə estrogenlərin səviyyəsinin azalması nəticəsində atrofik dəyişikliklər.
• Uşaqlıq yolu və boynunun enməsi zamanı daxili cinsiyyət orqanlarının anatomik topoqrafiyasının dəyişməsi.
• Somatik, infeksion, endokrin xəstəliklər fonunda, immunosupressiv preparatların qəbulu zamanı immunitetin ümumi zəifləməsi.
• Baryer kontraseptivlərdən istifadə etmədən nizamsız cinsi həyat.

Endoservisitin patogenezi

Endoservisitin inkişafının əsasınında mərhələli iltihab dayanır. Əvvəlcə mikroorqanizmlər servikal kanalın şaxələnmiş kriptlərinə daxil olur, bu zaman silindrik epitel zədələnir və ayrılır, bazal membranın üzəri açılır, vəzilərdən selikli sekret ifraz olunur. Toxumalar kövşəkləşir, makrofaqlar, limfositlər, fibroblastlar, immun cavab və regenerasiyanı təmin edən digər hüceyrələr aktivləşir.  Son mərhələdə toxumalar bərpa olunur, lakin servikal vəzilərin dəliklərinin örtülməsi nəticəsində bir sıra hallarda naboti kistaları formalaşır. Uşaqlıq boynu uşaqlıq yolu ilə vahid anatomo-fizioloji sistem təşkil etdiyindən analoji proseslər uşaqlıq  yolunun və uşaqlıq boynunun vaginal seqmentinin (ekzoserviks) selikli qişasında da gedə bilər. Endoservisitin xroniki gedişi zamanı epitelin metaplaziyası – yastı hüceyrələrin silindrik hüceyrələrlə hissəvi əvəzlənməsi mümkündür.

Endoservisitin təsnifatı

Xəstəliyin təsnifatı gediş  xüsusiyyətləri, klinik əlamətlərin ifadəliliyi, prosesin yayılma dərəcəsi və endoserviksin iltihabına səbəb olan törədicinin növü əsaslanır. Endoservisitin aşağıdakı formaları ayırd edilir:

Gedişinə görə:

• Kəskin: aydın başlanğıc, ifadəli simptomatika və ginekoloji baxış zamanı gözlə görünən iltihabi dəyişikliklərlə xarakterizə olunur;
• Xroniki: silinmiş klinik şəkil, cüzi ifrazatlar və baxış zamanı uşaqlıq boynunun bir qədər ödemli olması müşahidə edilir.

Prosesin yayılmasına görə:

• Ocaqlı (makulyoz): servikal kanalda ayrı-ayrı iltihab sahələri qeydə alınır;
• Diffuz: bütün endoserviks iltihabi prosesə qoşulur.

Törədicinin növünə görə:

• Qeyri-spesifik: şərti-patogen mikroflora (əsasən vaginal flora) tərəfindən törədilir;
• Spesifik: cinsi yolla ötürülən infeksiyalara (CYKİ) yoluxmanın nəticəsi hesab olunur.

Klimakterik dövrdə rast gəlinən atrofik servisit iltihabdan əlavə servikal kanalın selikli qişasının nazilməsi ilə təzahür edir.

Endoservisitin əlamətləri

Xəstəlik spesifik simptomatikaya malik deyil. Adətən ümumi intoksikasiya əlamətləri (halsızlıq, hərarətin yüksəlməsi) izlənilmir. Kəskin servisitlər əsasən ifrazatların miqdar və xarakterinin dəyişməsi ilə özünü büruzə verir. Xəstəliyin ilkin mərhələlərində sulu və ya dartılan, ağımtıl-sarı rəngli gur ifrazatlar  müşahidə edilir. Törədicinin növündən asılı olaraq, axıntılar xoşagəlməz iyli ola bilər. Bəzən kiçik çanaqda diskomfort, cinsi akt zamanı və ya sakitlik halında qarnın aşağı hissəsi və ya kürək nahiyəsində yüngül və ya mülayim dərəcəli ağrılar baş verir. Endoservisitin vulvovaginitlə müştərək şəkildə inkişaf etdiyi hallarda xarici cinsiyyət orqanlarında qaşınma, göynəmə, hiperemiya yarana bilər.

Spesifik endoservisitlərin bəzi növlərində daha kəskin klinik şəkil nəzərə çarpır. Belə ki, endoserviksin  çoxsaylı periqlandulyar infiltratlar və mikroabseslərlə müşayiət olunan qonoreya mənşəli zədələnmələrində iltihabi reaksiya xüsusi ifadəliliyi ilə seçilir.

Vaxtında aşkarlanmayan və ya düzgün müalicə olunmayan kəskin endoservisit xroniki fazaya keçə bilir. Bu zaman klinik əlamətlərin ifadəliliyi azalır və ya tamamilə itir. İltihab birləşdirici toxuma və əzələ liflərinə yayılır. Uşaqlıq boynu əvvəlcə ödemli olur, sonralar hipertrofiyalaşır və bərkiyir. Onun vaginal seqmentində servikal kanaldan daimi patoloji ifrazatların təsirindən psevdoeroziyalar formalaşa bilər.

Endoservisitin ağırlaşmaları

Kəskin endoservisitin ən geniş yayılmış ağırlaşması xəstəliyin xronizasiyasıdır, bu faza minimal klinik simptomatika, daha dərin qatlarda yerləşən toxumaların zədələnməsi və uşaqlıq boynunun psevdoeroziyasının yaranma ehtimalı ilə xarakterizə olunur.  Patogen mikrofloranın daimi mövcudluğu (xüsusən qonokokk və xlamidiya etiologiyalı spesifik iltihablarda) prosesin uşaqlıq, uşaqlıq boruları və yumurtalıqlara yayılmasına, kiçik çanaqda bitişmə proseslərinin inkişafına səbəb ola bilər. Nəticədə bəzi pasiyentlrədə reproduktiv funksiya pozulur, bu da hamiləliyin baş tutmasının çətinləşməsi, düşük, uşaqlıqdan kənar hamiləlik, ağırlaşmış doğuş və doğuşdan sonra infeksiyanın yüksək yaranma ehtimalı ilə özünü büruzə verir. Xroniki endoservisitlərdə  uşaqlıq boynu xərçənginin inkişaf riski yüksəlir.

Endoservisitin diaqnostikası

Endoservisitin klinik simptomatikası qeyri-spesifik olduğundan diaqnozun təsdiq edilməsi üçün xüsusi müayinələr təyin olunur. Endoserviksin iltihabi zədələnməsinə şübhə yarandıqda adətən aşağıda qeyd olunan üsullar məsləhət görülür:

• Ginekoloji baxış (vaginal güzgülərin köməyilə). Uşaqlıq boynu kanalının xarici dəliyi nahiyəsində ödem və hiperemiya, nöqtəvi (petexial) qansızmalar, gur ifrazatlar, daha ağır hallarda isə eroziyalar aşkar edilir.
• Genişləndirilmiş kolposkopiya. Uşaqlıq boynu kanalından yayılan genişlənmiş damarlar izlənilir, vizual baxışın nəticələri dəqiqləşdirilir.
• Servikal yaxmanın mikroskopiyası. Preparatda adətən xeyli miqdarda (50-yə qədər və daha çox) leykosit müəyyən edilir, eləcə də endoservisitin törədiciləri təyin oluna bilər.
• Sitoloji müayinə. Toxumaların quruluşu və hüceyrə zədələnməsinin səviyyəsi, müalicənin effektivliyi qiymətləndirilir.
• Uşaqlıq boynunun biopsiyası. Bioptatın histoloji analizi iltihabi prosesin maliqnizasiyasının inkar edilməsinə yönəldilir.
• Servikal yaxmanın bakterioloji əkilməsi. Bu üsulla konkret mikroorqanizmin aşkar edilməsi ilə yanaşı, onun antibiotiklərə qarşı həssaslığı da təyin olunur.
• Xüsusi laborator diaqnostika (PZR, İFA, IST və s.). Spesifik infeksion törədiciləri müəyyən edir.
• Kiçik çanaq orqanlarının USM. Uşaqlıq boynunun deformasiyasını, onun ölçüləri və qalınlığının artmasını, hipoexogen törəmələrin (naboti kistaları) olmasını təsdiqləyir, eləcə də müştərək onkoprosesi inkar etməyə imkan verir.

Müayinə prosesində endoservisitin uşaqlıq boynunun digər zədələnmələri – ektopiya, xərçəng, vərəm, sifilislə differensial diaqnostikası aparılır. Bu zaman pasiyent mama-ginekoloqdan əlavə dermatoveneroloq, onkoginekoloq, ftizioginekoloq tərəfindən konsultasiya oluna  bilər.

Endoservisitin müalicəsi

Terapiyanın məqsədi iltihabın aradan qaldırılması, risk amillərinin təsirinin azaldılması, yanaşı gedən patologiyanın müalicəsindən ibarətdir. Müalicə sxemi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:

1. Etiotrop terapiya. Pasiyentlərə antibiotiklər, göbələkəleyhinə, antiparazitar vasitələr və onalrın kombinasiyaları təyin edilir. Konkret törədicinin həssaslığı nəzərə alınmaqla seçilən mikrobəleyhinə preparatlar peroral, əzələ- və ya venadaxilinə, yerli tətbiq edilir. Klimaks və menopauza dövründə estrogen çatışmazlığını bərpa edən hormonal preparatlar da etiotrop sayılır.
2. Uşaqlıq yolunun normal mikroflorasının bərpası. Eubiotiklərin istifadəsi residiv riskini azaldır.

Endoservisitin birbaşa yaranma səbəblərinə yönəldilmiş dərman preparatlarından əlavə kompleks müalicəyə terapiyanın digər üsulları da daxildir. Sağalma prosesini  sürətləndirilmək və ağırlaşmaların yaranma ehtimalının azaltmaq məqsədilə pasiyentə aşağıdakı üsullar təyin olunur:

• İmmunoterapiya. Müxtəlif törədicilərə qarşı ümumi və yerli müqaviməti artırır, immun cavabı normallaşdırır;
• Fizioterapiya. Bərpa proseslərini yaxşılaşdırır və preparatların iltihabəleyhinə effektini gücləndirir. Kəskin endoservisitlərdə uşaqlıq nahiyəsinin UYT və Jelokovstev üsulu ilə UBŞ: xroniki formalarda – DMD-terapiya, aşağı və yuxarı tezlikli maqnitoterapiya, diadinamik cərəyanlar, uşaqlıq nahiyəsinin maqneziumla elektrofarezi, vaginal elektroddan istifadə etməklə darsonvalizasiya, lazer və palçıqlı tamponlarla vaginal müayinə müsbət nəticələr verir.

Naboti kistalar aşkarlandıqda diatermopunktura məsləhət görülür. Endoservisitin uşaqlıq boynunun çapıq deformasiyaları, elonqasiyası,  displaziyası, xərçəngi ilə birgə rast gəlindiyi hallarda plastika və digər cərrahi üsullar həyata keçirilir.

Endoservisitin proqnoz və profilaktikası

Xəstəlik düzgün müalicə olnduqda proqnoz qənaətbəxşdir. Endoservisit keçirən pasiyentlər uşaqlıq boynunun onkoloji xəstəlikləri üzrə risk qrupuna daxil olduğundan onlar vaxtaşırı kolposkopiya, sitoloji və bakterioloji müayinələrdən keçməklə ginekoloqun daimi müşahidəsi altında olmalıdır. Endoservisitin profilaktik tədbirlərinə şəxsi gigiyenaya riayət, baryer kontraseptivlərin istifadəsi, aybaşı zamanı cinsi əlaqədən imtina, uşaqlıqdaxili müdaxilələrin  yalnız ciddi göstərişlər əsasında aparılması aiddir.