Hamilələrdə öd daşı xəstəliyi
Hamilələrdə öd daşı xəstəliyi — mayalanmadan əvvəl, hamiləlik vaxtı və ya doğuşdan sonra öd kisəsində daşın əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunan patoloji vəziyyətdir. 50% hallarda klinik simptomsuz gedişə malik olur. Sağ qabırğaaltı nahiyədə güclü ağrı, ürəkbulanma, qusma, qarında köp, ağızda acı dad, qıcqırma, dəri və selikli qişaların saralması ilə təzahür edə bilər. Diaqnoz qarın boşluğunun USM, diodenal zondlama, qanın biokimyəvi analizinın nəticələrinə əsasən qoyulur. Müalicə məqsədilə ödqovucu vasitələr, xolekinetik, spazmolitik, antibakterial preparatlardan istifdaə olunur. Göstəriş olduqda xolesistektomiya aparılır.
Hamilələrdə öd daşı xəstəliyi barədə ümumi məlumat
Öd daşı xəstəliyi (xolelitiaza) riskinin ənənəvi amillərindən biri gender xüsusiyyətləri sayılır. Əksər mütəxəssislər hestasiya zamanı öd çıxarıcı sistemdə baş verən dəyişiklikləri reproduktiv yaşda olan qadınlarda xəstəliyin yaranmasının əsas səbəbi hesab edirlər. Statistik məlumatlara əsasən doğmayan qadınların 6,5-8,3% xolelitiazdan əziyyət çəkir. Anamnezdə 2 və daha çox hamiləliyi olan xəstələr arasında patologiyanın yayılması orta hesabla 3 dəfə yüksək olur və bu rəqəm 18,4-19,3%-ə çatır. Biliar slac 15-30% hamilələrdə, konkrementlər — doğuşdan qabaq 2-8% qadınlarda, doğuşdan 4-6 həftə sonra isə 10% qadınlarda aşkarlanır. Hestasiya dövründə xolesistektomiyanın tezliyi 0,1-3% təşkil edir. Xolelitiazın yüksək riski doğuşdan sonra 5 il ərzində davam edir, bu zaman xəstələrin 0,8%-də öd kisəsi xaric edilir.
Hamilələrdə öd daşı xəstəliyinin yaranma səbəbləri
Hamiləlikdən kənar dövrdə olduğu kimi hestasiya müddətində də xolelitiazın inkişafında irsi meyllik, o cümlədən öd çıxarıcı yolların irsi və dizembriogenetik inkişaf anomaliyaları, qeyri-müntəzəm qidalanma, şirniyyat və heyvan mənşəli yağların həddindən çox istifadəsi, bədən çəkisinin normadan çox olması, ödün axımını çətinləşdirən on iki barmaq bağırsaq xəstəlikləri müəyyən rol oynayır. Qastroenterologiya, mamalıq və ginekologiya sahəsinin mütəxəssisləri tərəfindən yalnız hamilələrdə öd daşı xəstəliyinə səbəb olan bir sıra spesifik amillər irəli sürülmüşdür:
- Ödün litogenliyinin artması. Hamiləlik dövründə estrogenlərin konsentrasiyasının artması ilə əlaqədar öddə xolesterinin miqdarı yüksəlir. Eləcə də estrogenlər xenodezoksixol turşusunun sintezini azaldaraq, xolesterin kristallarının presipitasiyasına və biliar slacın – ödün həll olmayan komponentlərinin suspenziyasının yaranmasına səbəb olur.
- Öd çıxarıcı yolların motorikasının pozulması. Progesteronun təsirindən saya əzələ liflərinin relaksasiyası fonunda öd kisəsinin yığılma qabiliyyəti azalır, onun boşalması zəifləyir. Nəticədə artıq I trimestrdə hamilələrdə öddə durğunluq yaranır, bu da orqanın acqarına və qalıq həcminin 30% azalması ilə özünü büruzə verir, öd daşının əmələ gəlmə riskini artırır.
- Öd kisəsinin mexaniki yerdəyişməsi. Uşaqlığın təzyiqindən qarın boşluğunun yuxarı hissəsində yerləşən orqanlar diafraqmaya sıxılaraq, təzyiqə məruz qalırlar. Bunun nəticəsində həmin orqanların anatomik yerləşməsi dəyişir. Öd kisəsinin boynu, ödlük və ümumi öd axacağına olunan təzyiq ödün evakuasiyasını pozur, onun durğunluğuna və xolesterin kristallarının çokməsinə səbəb olur.
- Qidalanmanın xüsusiyyətlərinin dəyişilməsi. Hamilələrin qida rasionunun kaloriliyinin artması, xüsusən karbohidrat və xolesterinlə zəngin məhsulların qəbulu çəkinin artması, piy toxumasının həcminin çoxalması, insulinə qarşı rezistentliyin yüksəlməsi ilə müşayiət olunur. Bu proses ödün xolesterinlə daha çox zənginləşməsinə, öd turşularının ümumi sayının azalmasına, öd çıxarıcı orqanların motorikasının pozulmasına gətirib çıxarır.
Əvvəllər hamilələrdə öd daşı xəstəliyinin yaranma riskini artıran yeganə səbəb hipodinamiya hesab olunurdu. Lakin son tədqiqatlar sübut etmişdir ki, fiziki aktivliyin artırılması zamanı biliar sac və xolesterin daşlarının yaranma tezliyi azalmır, metabolik göstəricilər (lipid, adipinektin, insulin, qlükoza, leptinin miqdarı) yaxşılaşmır.
Hamilələrdə öd daşı xəstəliyinin patogenezi
Hamilələrdə öd daşı xəstəliyinin yaranma mexanizmi 2 amilin təsiri–öddə litogen xolesterinin konsentrasiyasının artması və onun durğunluğu ilə bağlıdır. Öd kisəsində ödün stabil kolloid halının saxlanılmasında digər amillər də – onun lesitin, öd turşuları və s. ilə zənginliyi rol oynayır. Öd möhtəviyyatının əsas komponentlərinin hamilələrə xas olan disbalansı orqanın boşalmasının zəifləməsi fonunda xolesterinin nukleasiyası, mikrokristalların çökməsi və daşların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Öd daşı pozğunluğunun patogenezində əlavə mərhələ suyun reabsorbsiyasının kompensator güclənməsi və bunun nəticəsində ödün konsentrasiyasının artması hesab olunur.
Hamilələrdə öd daşı xəstəliyinin təsnifatı
Öd daşı xəstəliyinin klinik formalarının sistemləşdirilməsi xəstəliyin gedişi, simptomatikanın ifadəliyi, ağırlaşmalara əsasən aparılır. Xolelitiazın formasının düzgün təyin olunması hestasiyanın sonluğunun proqnozlaşdırılmasında, hamiləliyin aparılma taktikası və optimal doğuş üsulunun seçilməsində həlledici rol oynayır. Öd daşı xəstəliyinin aşağıdakı formaları ayırd edilir:
- Simptomsuz xolelitiaz. Öd kisəsinin boşluğunda konkrementlər aşkar olunur, lakin klinik simptomatika müşahidə olunmur. Digər formalara nisbətən daha qənaətbəxş hesab olunur. Bu zaman hamiləliyin normal gedişi üçün təkcə pəhrizi korreksiya etmək kifayət edir.
- Ağırlaşmamış xolesistit. Morfoloji xüsusiyyətlər və dəyişikliklərin xarakterindən asılı olaraq kataral və destruktiv (fleqmanoz, qanqrenoz), daşsız və kalkulyoz, birincili və ağırlaşmış residivləşən formalar qeyd olunur.
- Ağırlaşmış xolesistit. Öd kisəsinin iltihabı axacaqların obturasiyası (okklüziyası), deşilməsi (yerli və yayılmış peritonitin klinikasının inkişafı), biliar peritonit, öd yollarının zədələnməsi və qarışıq pankreatitlə ağırlaşa bilir.
Yerli qastroenteroloqlar öd daşı xəstəliyinin bir neçə mərhələsini qeyd edirlər. I (başlanğıc, daşönü) mərhələdə qatı, qeyri-həmcins öddən biliar slac formalaşır. Daşın yaranması xəstəliyin II mərhələyə keçməsinə dəlalət edir. Daşlar tək və çoxsaylı, xolesterin tərkibli, piqmentli və ya qarışıq, öd kisəsi daxilində, qaraciyər və ya ümumi öd axacaqlarında lokalizasiyalaşmış ola bilir. Bu mərhələdə öd daşı xəstəliyi latent, xarakterik sancılarla müşahidə olunan ağrılı, dispeptik, atipik, digər xəstəlikləri imitasiya edən formada olur. III mərhələ üçün kalkulyoz xolesistitin residivləşən gedişi, IV mərhələdə isə ağırlaşmaların yaranması xarakterikdir. Hamilələrdə xəstəlik adətən I və II , nadir hallada isə III mərhələlərdə aşkarlanır.
Hamilələrdə öd daşı xəstəliyinin əlamətləri
Hamilələrin 50%-də xolelitiaz simptomsuz gedişə malik olur və digər göstərişlər üzrə qarın boşluğu orqanlarının USM zamanı təsadüfən aşkar edilir. 45% hallarda hamiləlikdən əvvəl yaranan öd daşı xəstəliyi ağırlaşır və klinik əlamətlərlə təzahür edir. Pozğunluğun latent ağrısız proqressivləşməsi zamanı hamilələr sağ qabırğaaltı nahiyədə ağırlıq, ağızda acı dad hiss edir, nəcisin xarakterinin dəyişməsi- qəbizlik və ya ishala meyllik izlənilir, lakin adətən bu hal xəstələr tərəfindən erkən toksikoz kimi qiymətləndirilir. Bəzi qadınlarda xəstəlik dəri, ağlı qişa, selikli qişaların saralması, sidiyin qısa müddətli tündləşməsi və nəcisin rənginin ağarması ilə müşahidə olunan tranzitor sarılıqla özünü büruzə verir.
Patologiyanın daha xarakterik əlaməti manifest gedişli hamilələrin 88%-də yaranan öd sancısı tutmalarıdır. Sancı zamanı xəstə epiqastral və sağ qabırğaaltı nahiyədə intensiv ağrı hiss edir. Ağrı sağ çiyin, kürək sümüyü, çiyin qurşağı, boynun yarısına, kürək sümükləri arası sahəyə irradiasiya edir. Ağrı sindromu adətən axşam və gecə saatlarında yaarnır, 15 dəqiqədən 5 saata kimi davam edir. Əksər hallarda ağrı qusma ilə keçməyən ürəkbulanma, qıcqırma, ağızda acılıq, acı gəyirmə, qarında köpmə və ağrılarla müşayiət olunur. Bəzi hallarda reflektor olaraq qısamüddətli 38° С –yə qədər yüksəlməsi, titrətmə, yapışqanlı soyuq tər qeyd olunur. Xəstəliyin təkanverici amillərinə fiziki yüklənmələr, stress, infeksion xəstəliklər, hamiləliyin son mərhələlində uşağın intensiv hərəkətliyi, qidalanmada yol verilən xətalar (yumurta, qaymaq, qənnadi məmulatları, yağlı qızardılmış ət, qazlı içkilər) aiddir.
Hamilələrdə öd daşı xəstəliyinin ağırlaşmaları
Öd daşı xəstəliyi olan 33% qadınlarda hestasiyanın pozulma təhlükəsi yaranır. Özbaşına (spontan) düşüklər və ya vaxtından əvvəl doğuş riski I və III trimestrdə öd kisəsinin çıxarılmasından sonra daha da artır. 13% xəstələrdə üzücü ürəkbulanma, güclü qusma ilə müşayiət olunan erkən toksikoz, nadir hallarda –hestasiyanın 16-20-ci, hətta 28-29-cu həftəsinə qədər davam edən hipersalivasiya qeyd olunur. Xəstələrin 8%-də hestoz inkişaf edir. Hər 4-cü doğuşda anomal doğuş fəaliyyəti aşkarlanır.
Az hallarda hamilələrdə xoletiaz ekstragenital cərrahipatologiyalarla ağırlaşır. 0,01-0,1% hallarda daşın sidik kisəsinin boynuna keçməsi səbəbindən kəskin xolesistitin tipik kilinikası formalaşır. Qadınların 0,03%-də konkrementin ümumi axacağa düşməsi nəticəsində kəskin biliar peritonit müşahidə olunur, xəstələrin 50%-də anoloji tutmalar hamiləlikdən əvvəl qeyd olunurdu. Nadir hallarda xolangit, hepatoz, bağırsaq keçməməzliyi və peritonit izlənilir.
Hamilələrdə öd daşı xəstəliyinin diaqnostikası
Öd daşı xəstəliyi olan hamilələrdə patologiyanın simptomsuz gedişi ilə əlaqədar diaqnozun qoyulması çətinləşir. Xarakterik şikayətlər- ağız boşluğunda acı dad, tez-tez təkrarlanan qıcqırma (xüsusən yağlı və qızardılmış məhsullardan sonra) zamanı xəstəyə xolelitiazın aşkarlanmasına yönəldilmiş kompleks müayinə təyin edilir. Ən informativ üsullar aşağıdakılardır:
- Öd kisəsinin transabdominal USM. Sonoqrafiya öd daşı xəstəliyinin diaqnostikasının qızıl standartı sayılır. Konkrementlər müxtəlif formalı, distal akustik kölgəyə malik, hiperexogen törəmələr şəklində izlənilir. Öd kisəsinin divarları əksər hallarda 2 mm-ə qədər va daha çox qalınlaşır. Exoqrafik metodun həssaslığı 95%-ə çatır. USM vasitəsilə diametri 2mm-dən çox olan konkrementlər müəyyən edilir.
- Duodenal zondlama. Müayinə yalnız hamiləliyin pozulma riski olmayan ağır diaqnostik hallarda aparılır. Zondlama öd axımının dinamikasını və ödün B porsiyasını (öd kisəsindən alınan öd) qiymətləndirməyə imkan verir. Duodenal möhtəviyyatda xolesterin, kalsium-bilirubinat kristalları aşkar oluna bilər. Bakterioloji analizin aparılması mümkündür.
- Qan analizi. Xolelitiaz zamanı əksər hallarda birləşmiş bilirubinin səviyyəsi yüksəlir. Daşın ümumi öd axacağında lokalizasiyası, qızdırma və sarılıq zamanı qələvi fosfataza, ALT, AST, QQT fermentlərinin aktivliyi arta, digər qaraciyər sınaqları dəyişə bilər. Çox zaman qan plazmasında xolesterinin miqdarı yüksəlir. Qanın ümumi analizində leykositoz və EÇS- nin artması mümkündür.
Öd daşı xəstəliyi kəskin appendisit, pankreatit, qastroduodenit, pielonefrit, böyrək daşı xəstəliyi və qlomerulonefrit zamanı böyrək sancıları, mədə və on iki barmaq bağırsaq xorasının deşilməsi, uşaqlıqdan kənar hamiləliklə differensiasiya edilir. Zərurət olduqda xəstənin müayinəsinə mama-ginekoloq və qastroenteroloqdan əlavə cərrah, uroloq, hepatoloq da cəlb olunur.
Hamilələrdə öd daşı xəstəliyinin müalicəsi
Xolelitiaz zamanı həkim taktikasının seçilməsi xəstəliyin klinik formaları, aparıcı simptomatika və ağırlaşmaların olmasından asılıdır. Xəstəliyin simptomsuz formasında xəstələrə dinamik müşahidə və sancıya səbəb ola biləcək amillərin (həddindən artıq yemək, yağlı və qızardılmış məhsullar, silkələyici miniyin) istisna olunması məsləhət görülür. Doğuşdan sonrakı adətən ilk 1 il ərzində öd daşı xəstəliyi klinik əlamətlərlə təzahür etdiyindən belə qadınlara xolesistektomiya göstəriş hesab olunur. Xəstəliyin ilkin mərhələlərində biliar slacın formalaşmasının qarşısını almaq və öd durğunluğunu azaltmaq məqsədilə hamilələrə az-az porsiyalarla tez-tez qidalanma, mineral sular, bitki tərkibli öd qovucu vasitələrin (solmaz çiçəyi, qarğıdalı saçaqları, nanə, şüyüd toxumlarının dəmləmələri və ya bu tərkibli farmasevtik preparatların) qəbulu tövsiyyə olunur. Latent subklinik formaların medikamentoz terapiyası aşağıdakı qrup preparatlardan ibarətdir:
- Xoleretiklər. Qaraciyərdə öd sintezini simulə edən öd qovucu preparatlardır. Öd kisəsinin hiperkinetik disfunksiyası zamanı istifadə olunur. Bu tip pozğunluq adətən hestasiyanın I trimestrində müşahidə olunur. Həzm fermentlərindən ibarət kombinəolunmuş vasitələrin təyini MBT-nın fəaliyyətinin normallaşmasına kömək edir.
- Xolekinetiklər. Bu qrupa daxil olan preparatlar yumşaq spazmolitik təsirə malik olub, öd kisəsindən ödün axımını asanlaşdırır. Döl və hamilə üçün təhlükəsiz sayılan xolekinetik preparatlara miotrop spazmolitiklər, flavon aqlikonlar, maqneziumun hipertonik məhlulları, şəkər əvəzediciləri ( ksilit, sorbit, mannit) aiddir.
- Antibiotiklər. Xolelitiaz zamanı antibiotiklərdən məhdud şəkildə (yalnız infeksion prosesin dəqiq təsdiqi zamanı) istifadə olunur. I trimestrdə penisillin qrupu, II-III trimestrdə isə əksər hallarda sefalosporinlər qəbul edilir. Konkret antibiotikin seçilməsi zamanı mikrofloranın həssaslığı nəzərə alınmalıdır.
Öd sancısını aradan qaldırmaq üçün adətən spazmolitiklər təyin olunur. Xarici ölkələrdə bu məqsədlə analgetiklərdən geniş istifadə olunur, lakin yerli mütəxəssislər qarında naməlum mənşəli ağrılar zamanı kliniki şəkli yayındıra bilən preparatların təyinindən çəkinirlər. 5 saat ərzində medikamentoz terapiyanın nəticəsi olmadıqda öd sacısından əziyyət çəkən hamilə qadın cərrahi stasionarda hospitalizasiya olunur.
Cərrahi üsullar ağırlaşmalar zamanı göstəriş hesab olunur. 12 barmaq bağırsaq və mədə möhtəviyyatının davamlı aspirasiyası, bürüyücü vasitələr, öd qovucu preparatlar, adsorbent, spazmolitiklərin qəbulu, massiv dezintoksikasion və antibakterial terapiyanın aparılması ilə gedən konservativ gözləmə taktikası yalnız kəskin kataral xolesistit zamanı icazəlidir. İltihabın destruktiv formaları aşkarlandıqda təcili surətdə əməliyyat aparılır.
Öd kisəsinin planlı çıxarılması manifest gedişli öd daşı xəstəliyində sancı tutmasından 3-4 həftə sonra yüksək residiv riski zamanı icra edilir. Müdaxilə adətən II trimestrdə laparoskopik və ya açıq üsulla tətbiq edilir, çünki hamiləliyin bu dövrü belə tip cərrahi müdaxilələr üçün daha təhlükəsiz sayılır. Ekstrakorporal zərbədalğalı litotripsiyadan hamiləlik zamanı istifadə olunmur, bu da xolelitiazın yüksək residivləşmə tezliyi ilə izah olunur. Öd daşı xəstəliyi olan hamilələrə qovma dövrü qısa olmaq şərtilə təbii doğuşlar məsləhət görülür. Qeysəriyyə əməliyyatı mamalıq göstərişləri olduqda aparılır.
Hamilələrdə öd daşı xəstəliyinin proqnoz və profilaktikası
Öd daşı xəstəliyinin ağırlaşmamış formalarının ana və döl üçün proqnozu qənaətbəxş sayılır. Adekvat konservativ terapiya, cərrahi müalicə və anesteziyanın müasir üsullarının tətbiqi ilə II trimestrdə öd kisəsinin çıxarılması (göstəriş olduqda) ekstragenital, mamalıq və perinatal ağırlaşmaların ehtimalını minimuma endirməyə imkan verir. Hamilələrdə yaranan biliar slac 60-80% hallarda doğuşdan sonra öz-özünə geriyə inkişaf edir. Hestasiya dövründə əmələ gələn konkrementlərin spontan rezorbsiyası ancaq 20-30% xəstələrdə müşahidə olunur.
Öd daşı xəstəliyindən əziyyət çəkən, hamiləlik planlaşdıran qadınlara profilaktik məqsədlə əvvəlcədən medikamentoz və ya cərrahi müalicə məsləhət görülür. Hamiləlik zamanı pəhrizə ciddi riayət edilməli, yağlı və qızardılmış məhsullar, şirniyyatların qəbulu azaldılmalı, həkimin təyinatlarına əməl edilməlidir.