Hipotireoz

Hipotireoz – qalxanabənzər vəzin funksiyasının zəifləməsi və tireoid hormonların çatışmazlığı ilə xarakterizə olunan xəstəlikdir. Patologiya orqanizmdə gedən bütün proseslərin ləngiməsi: halsızlıq, yuxululuq, bədən çəkisinin artması, üşümə, hipotoniya, qadınlarda əlavə olaraq, aybaşı siklinin pozulması ilə təzahür edir. Ağır hallarda böyüklərdə miksedema, uşaqlarda isə kretinizm (kəmağıllıq) inkişaf edir. Hipotireoz hipotireoid koma, ürək-damar sisteminin zədələnmələri: koronar damarların aterosklerozu, ürəyin işemik xəstəliyi, bradikardiya ilə fəsadlaşa bilər. Müalicə məqsədilə xəstələrə süni yolla sintez olunan tireoid hormonları təyin edilir.

Hipotireoz barədə ümumi məlumat

Hipotireoz – qalxanabənzər vəzin ən çox rast gəlinən funksional pozğunluqlarından hesab olunur. Patologiya tireoid hormonların defisiti və ya onların hüceyrə səviyyəsində bioloji təsirinin zəifləməsi nəticəsində yaranır. Hipotireoz uzun müddət gizli gedə bilər. Bu da prosesin tədricən başlaması, xəstəliyin yüngül və mülayim formalarında pasiyentlərin ümumi vəziyyətlərinin qənaətbəxş olması, əlamətlərin yorğunluq, depressiya kimi qiymətləndirilməsi ilə bağlıdır. Hipotireozun yayılma tezliyi ümumi populyasiyada təxminən 1%, reproduktiv yaşda olan qadınlar arasında – 2%, yaşlılarda isə 10% təşkil edir.

Qalxanabənzər vəzin hormonlarının çatışmazlığı orqanizmdə sistemli dəyişikliklərə gətirib çıxarır. Tireoid hormonlar hüceyrələrdə enerji mübadiləsini tənzimləyir. Onların defisiti toxumalarda oksigenin sərfinin azalması, energetik substratların oksidləşməsinin zəifləməsi ilə müşayiət olunur.  Hipotireoz zamanı hüceyrənin normal fəaliyyəti üçün zəruri olan enerjidənasılı fermentlərin sintezi pozulur. Gecikmiş mərhələlərdə musinoz (selikli) ödem – miksedema yaranır. Ödem birləşdirici toxumada daha ifadəli olur. Miksedemanın inkişafı qlikozaminoqlikanların toxumalarda həddindən artıq toplanması ilə bağlıdır. Yüksək hidrofilliyə malik qlikozaminoqlikanlar mayenin birləşdirici toxumada ləngiməsinə səbəb olurlar.

Hipotireozun təsnifatı və yaranma səbəbləri

Hipotireoz anadangəlmə və qazanılmış xarakterli ola bilər. Anadangəlmə forma uşaq doğulduqdan dərhal sonra aşkarlanır. Onun inkişafı müxtəlif amillərdən asılı ola bilər. Lakin xəstələr arasında qazanılmış hipotireoz daha çox (99%-dən çox hallarda) müşahidə edilir. Onun başlıca yaranma səbəbləri aşağıdakılardır:

  • xroniki autoimmun tireoidit (qalxanabənzər vəzin parenximasının bilavasitə orqanizmin immun sistemi tərəfindən zədələnməsi). Bu patologiya bir neçə ildən, hətta onilliklərdən sonra hipotireoza gətirib çıxarır.
  • yatrogen hipotireoz (qalxanabənzər vəzin hissəvi və ya tam kəsilməsindən və yaxud radioaktiv yodla müalicədən sonra).

Qeyd olunan səbəblər əksər hallarda geridönməyən hipotireozla nəticələnir.

  • diffuz toksiki zobun müalicəsi (tireostatiklərin qəbulu);
  • qida məhsulları və suda kəskin yod çatışmazlığı. Yüngül və mülayim dərəcəli yod defisiti böyüklərdə hipotireoza gətirib çıxarmır, hamilə qadınlarda və uşaqlarda isə tireoid hormonların sintezinin tranzitor pozğunluqlarına səbəb olur. Axırıncı halda qalxanabənzər vəzin funksional çatışmazlığı onu törədən amil aradan qalxdıqdan sonra geriyə inkişaf edə bilər.

Anadangəlmə hipotireoz qalxanabənzər vəzin və ya hipotalamo-hipofizar sistemin struktur dəyişiklikləri, tireoid hormonların sintezinin zəifləməsi, bətndaxili dövrdə müxtəlif ekzogen amillərin təsiri (dərman preparatlarının qəbulu, autoimmun patologiyalarda anada qalxanabənzər vəzə qarşı anticisimlərin olması) nəticəsində yaranır. Ananın tireoid hormonları ciftdən keçərək, qalxanabənzər vəzin patologiyasına malik olan dölün bətndaxili inkişafına nəzarəti kompensə edir. Uşaq doğulduqdan sonra yenidoğulmuşun qanında anadan keçən hormonların səviyyəsi aşağı düşür. Tireoid hormonların çatışmazlığı uşağın mərkəzi sinir sisteminin (xüsusən baş beyin qabığı) inkişafdan qalmasına səbəb olur. Bu da əqli gerilik, skelet və müxtəlif orqanların inkişaf pozğunluqları ilə özünü büruzə verir.

Baş verən dəyişikliklərin səviyyəsindən asılı olaraq, hipotireozun 3 forması ayırd edilir:

  • birincili – qalxanabənzər vəzin patologiyası zamanı formalaşır, TTH (tireotrop hormon) səviyyəsinin yüksəlməsi ilə xarakterizə olunur;
  • ikincili – hipofizin zədələnmələri ilə bağlı olur, T4 və TTH aşağı səviyyədə olur;
  • üçüncülü – hipotalamusun funksiyası pozulduqda inkişaf edir.

Birincili hipotireoz qalxanabənzər vəzin iltihabi prosesləri, hipoplaziya və ya aplaziyası, tireoid hormonların biosintezinin irsi defektləri, subtotal və ya total tireoidektomiya, orqanizmə yodun lazımi miqdarda daxil olmaması nəticəsində yaranır. Bir sıra hallarda birincili hipotireoz naməlum mənşəli (idiopatik) olur.

Nadir rast gəlinən ikincili və üçüncülü hipotireoza hipotalamo-hipofizar sistemin zədələnmələri (şiş, cərrahi müdaxilə, şüalanma, travma, qansızma) səbəb olur. Belə vəziyyətlərdə qalxanabənzər vəzin fəaliyyətinə nəzarət zəifləyir.

Tireoid hormonların nəqlinin pozulması və ya onlara qarşı toxuma rezistentliyi ilə əlaqədar meydana çıxan periferik hipotireoz ayrıca forma kimi qeyd edilir.

Hipotireozun əlamətləri

Hipotireozun təzahürlərinin klinik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır :

  • yalnız hipotireoza xas olan spesifik əlamətlərin olmaması;
  • digər xroniki somatik və psixi xəstəliklərin simptomlarına bənzər simptomatika;
  • qalxanabənzər vəzin hormonları defisit səviyyəsi ilə klinik təzahürlərin ifadə dərəcəsi arasında əlaqənin olmaması: əlamətlər klinik fazada müşahidə edilməyə və ya subklinik formada ifadəli şəkil ala bilər.

Hipotireozun simptomları onun yaranma səbəbindən, pasiyentin yaşından, tireoid hormonların defisitinin artma sürətindən asılıdır. Xəstəliyin simptomatikası polisistemli olur. Lakin hər bir pasiyentdə müəyyən bir sistemlə bağlı şikayətlər üstünlük təşkil edir. Mülayim hipotireoz heç bir əlamətlə özünü büruzə verməyə bilər.

Uzunmüddətli hipotireoz zamanı xəstələrdə xarakterik xarici görünüş: sarımtıl rəngli şişkin üz, göz qapaqlarının və ətrafların ödemi müşahidə edilir. Ödem mayenin birləşdirici toxumada ləngiməsi ilə əlaqədar yaranır. Əzələ ağrıları, əllərdə zəiflik meydana çıxır. Dəri örtükləri quruyur, saçlar nazilir və tökülür. Hipotireozlu pasiyentlər apatiya vəziyyətində olur. Patologiyanın ağır formaları üçün nitq pozğunluğu (dilin dolaşması) xarakterikdir. Qırtlaq, dil və orta qulağın ödemi eşitmə qabiliyyətinin zəifləməsinə və səsin dəyişməsinə (xırıldamasına) səbəb olur.

Pasiyentlərdə izlənilən çəki artımı, hipotermiya, üşümə mübadilə proseslərinin zəifləməsindən xəbər verir. Sinir sistemi tərəfdən baş verən dəyişikliklər yaddaş və diqqətin, koqnitiv aktivliyin, həyata marağın zəifləməsi ilə təzahür edir. Xəstələri halsızlıq, yorğunluq, yuxu pozğunluğu (günorta saatların yuxululuq, gecələr yuxuya getmənin çətinləşməsi, yuxusuzluq), əhval-ruhiyyənin enməsi və depressiya narahat edir. 3 yaşdan yuxarı uşaqlarda və böyüklərdə neyro-psixi pozğunluqlar geridönən olub, əvəzedici terapiyanın köməyilə tamamən aradan qalxırlar. Anadangəlmə hipotireoz müalicə olunmadıqda orqanizmdə geridönməyən dəyişikliklərlə nəticələnir.

Ürək-damar sistemində gedən pozğunluqlara bradikardiya, yüngül formalı diastolik arterial hipertenziya və perikard boşluğuna eksudatın toplanması (perikardit) aiddir. Tez-tez təkrarlanan baş ağrıları daimi xarakter alır, qanda xolesterin səviyyəsi yüksəlir, anemiya inkişaf edir.

Həzm sistemi tərəfindən bir sıra dəyişikliklər izlənilir: ferment çatışmazlığı, iştahsızlıq, qəbizlik, meteorizm. Xəstələrdə öd yollarının diskineziyası, hepatomeqaliya aşkarlana bilər.

Qadınlarda bir çox hallarda hipotireoz fonunda reproduktiv sistemin pozulması müşahidə edilir. Bu da  aybaşı siklində gedən dəyişikliklər (amenoreya, disfunksional aybaşı qanaxmaları) ilə bağlıdır. Mastopatiyanın inkişafı mümkündür. Tireoid hormonların ifadəli defisiti sonsuzluğa səbəb ola bilər. Daha az nəzərə çarpan formalar hamiləliyə mane olmasalar da, belə hallar düşük riski və ya uşağın nevroloji pozğunluqlarla doğulma ehtimalı ilə müşayiət edilir. Həm qadınlarda, həm də kişilərdə cinsi həvəs (libido) azalır.

Anadangəlmə hipotireozun klinik təzahürləri onun erkən diaqnostikasına kömək olmur. İlkin əlamətlər sırasına qarında köp, göbək yırtığı, əzələlərin hipotoniyası, iri dil, arxa əmgəyin və qalxanabənzər vəzin böyüməsi, alçaq səs tembri aiddir. Müalicəyə vaxtında başlamadıqda həyatın 3-4-cü ayında udma prosesi çətinləşir, iştah azalır, meteorizm, qəbizlik, dəri örtüklərinin avazıması və quruluğu, hipotermiya, əzələ zəifliyi meydana çıxır. 5-6 aylıq uşaqlarda psixomotor və fiziki inkişaf ləngiyir, disproprosional böyümə: əmgəyin gec bağlanması, enli burun çəpəri, cüt orqanlar (göz yuvaları, döş gilələri) arasındakı məsafənin artması – hipertelorizm müşahidə edilir.

Hipotireozun ağırlaşmaları

Anadangəlmə hipotireozun ağırlaşmalarına mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətinin pozulması və uşaqlarda oliqofreniyanın (əqli gerilik), bəzən onun ağır formasının – kretinizmin (kəmağıllıq) inkişafı aiddir. Uşağın boy artımı, cinsi inkişafı ləngiyir. Xəstələr xroniki gedişli infeksion xəstəliklərə meylli olur. Sərbəst nəcis ifrazı çətinləşir və ya ümumən baş vermir. Hamiləlik dövründə hipotireoz dölün müxtəlif inkişaf anomaliyalarına (ürək qüsurları, daxili orqanların patologiyaları), uşağın qalxanabənzər vəzin funksional çatışmazlığı ilə doğulmasına gətirib çıxarır.

Xəstəliyin nadir rast gəlinən, lakin ən ağır fəsadı hipotireoid (miksedematoz) komadır. Bu pozğunluq adətən hipotireoza görə müalicə almayan, ağır formalı yanaşı xəstəliklərə malik, aşağı sosial statuslu yaşlılarda müşahidə edilir. Hipotireoid komanın inkişafına infeksion xəstəliklər, travma, soyuqlama, MSS-nin fəaliyyətini zəiflədən preparatların qəbulu səbəb olur. Miksedematoz koma mərkəzi sinir sisteminin proqressivləşən tormozlanması, huşun qaranlıqlaşması, bədən temperaturunun aşağı enməsi, təngnəfəslik, ürək yığılmalarının tezliyinin və arterial təzyiqin azalması, kəskin sidik ləngiməsi, üz, əl və gövdənin ödemi, bağırsaq keçməməzliyi ilə təzahür edir.

Perikard və plevra boşluğunda mayenin toplanması ürək fəaliyyətini və tənəffüsü kəskin dərəcədə pozur. Qanda xolesterin səviyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsi ürəyin işemik xəstəliyi, miokard infarktı, baş beyin damarlarının aterosklerozu, işemik insulta gətirib çıxarır.

Hipotireozlu kişi və qadınlar sonsuzluqdan əziyyət çəkə bilər. Onlarda cinsi funskiya pozulur. Hipotireoz zamanı baş verən ciddi immun pozğunluqlar infeksiyaların tez-tez təkrarlanması, autoimmun proseslərin proqressivləşməsi, onkoloji xəstəliklərin inkişafı ilə özünü büruzə verir.

Hipotireozun diaqnostikası

Diaqnostika prosesində ilk növbədə xəstənin şikayətləri dinlənilir, anamnez toplanılır, baxış keçirilir. Hipotireozu aşkar etmək üçün aşağıdakı laborator müayinələrdən istifadə edilir:

  • qanda tiroksin – T4 və triyodtironin – T3 (tireoid hormonlar), tireotrop hormonun – ТTH (hipofiz hormonu) səviyyəsinin təyini. Hipotireoz zamanı qanda tireoid hormonların miqdarı azalır, TTH isə yüksək və ya aşağı ola bilər;
  • qalxanabənzər vəzə qarşı autoanticisimlərin (АТ-ТГ, АТ-ТПО) səviyyəsinin yoxlanılması;
  • qanın biokimyəvi analizi (hipotireozlu xəstəlrədə xolesterin və digər lipidlərin miqdarı artır);
  • qalxanabənzər vəzin USM (onun ölçüləri və quruluşu müəyyənləşdirilir);
  • qalxanabənzər vəzin sintiqrafiyası və ya nazik iynəli biopsiya.

Anadangəlmə hipotireozun diaqnostikası neonatal skrininqə (uşaq dünyaya gəldikdən sonra 4-5-cü günlərdə TTH səviyyəsinin təyini) əsaslanır.

Hipotireozun müalicəsi

Süni yolla tireoid hormon sintez edən farmasevtik sənayenin uğurları sayəsində müasir endokrinologiyada hipotireoz effektiv şəkildə müalicə olunur. Terapiya orqanizmdə çatışmayan tireoid hormonların onların sintetik analoqu – levotiroksinlə (L-tiroksin) əvəzlənməsi ilə aparılır.

Manifest (kliniki) hipotireoz zamanı pasiyentin yaşından və yanaşı gedən patologiyalardan asılı olmadan əvəzedici terapiya təyin olunur. Preparatın dozası fərdii qaydada seçilir. Hamiləliyin planlaşdırılması və ya hamiləlik dövründə latent (subklinik) forma aşkarlandıqda mütləq tireoid hormonların sintetik analoqu qəbul edilməlidir.

Əksər hallarda müalicənin birinci həftəsindən xəstənin ümumi vəziyyəti normallaşır. Klinik əlamətlər adətən bir neçə ay ərzində tamamən aradan qalxır. Yaşlı şəxslər və zəif insanlar preparata ləng reaksiya verir. L-tiroksinin həddindən artıq qəbulu stenokardiya, səyrici aritmiya ehtimalını yüksəltdiyindən ürək-damar xəstəliklərinin rast gəlindiyi pasiyentlərdə preparatın dozasına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.

Qalxanabənzər vəzin çıxarılması və ya şüa terapiyası nəticəsində, eləcə də autoimmun tireoidit (Haşimoto xəstəliyi) fonunda yaranan hipotireoz zamanı sintetik hormonlar ömürlük qəbul edilməlidir. Müalicə dövründə preparatın dozasına və qanda TTH səviyyəsinə nəzarət edilməsi üçün pasiyent müntəzəm şəkildə həkimin qəbulunda olmalıdır.

Hipotireoza digər patologiyalar səbəb olduqda adətən əsas xəstəlik sağaldıqda qalxanabənzər vəzin funksiyaları da normallaşır. Bəzi dərman vasitələrinin qəbulu ilə əlaqədar yaranan əlamətlər onların istifadəsi dayandırıldıqda geriyə inkişaf edir. Hipotireoz qidanın tərkibində yod defisiti ilə əlaqədar formalaşdıqda pasiyentlərə yod tərkibli preparatlar təyin edilir, yodlaşdırılmış duz və dəniz məhsullarından istifadə məsləhət görülür.

Hipotireoid komanın müalicəsi intensiv terapiya və reanimasiya şöbəsində aparılır. Xəstələrə yüksək dozalarda tireoid hormonlar və qlükokortikosteroidlər venadaxili yeridilir, hipoqlikemiya vəziyyəti, hemedinamik dəyişikliklər və elektrolit pozğunluqları korreksiya olunur.

Hipotireozun proqnoz və profilaktikası

Anadangəlmə hipotireozun proqnozu əvəzedici terapiyanın vaxtında aparılmasından asılıdır. Yenidoğulmuşlarda müalicəyə erkən dövrlərdə (doğuşdan sonra 1-2 həftə ərzində) başlanıldıqda MSS zədələnmir. Əks halda oliqofreniya yaranır, skelet və daxili orqanların formalaşması pozulur.

Əvəzedici müalicə alan pasiyentlərin həyat keyfiyyəti adətən azalmır (L-tiroksinin gündəlik qəbulundan əlavə heç bir məhdudiyyət qoyulmur). Hipotireoid (miksedematoz) komanın inkişafı zamanı letallıq orta hesabla 80% təşkil edir.

Hipotireozun inkişafının qarşısını almaq üçün qida ilə yodun zəruri miqdarda qəbulu, xəstəliyin erkən diaqnostikası və müalicəsi məsləhət görülür.

error: Content is protected !!