Qəfləti ürək ölümü
Qəfləti ürək ölümü – anamnezdə koronar patologiyaya dəlalət edən simptomların olmaması fonunda mədəciklərin asistoliya və ya fibrillyasiyasıdır. Xarakterik əlamətlərinə tənəffüsün, arterial təzyiqin, magistral damarlarda nəbzin izlənilməməsi, bəbəklərin genişlənməsi, işığa reaksiyanın və reflektor fəaliyyətin digər növlərinin olmaması, dərinin mərmərliyi aiddir. 10-15 dəqiqədən sonra pişik gözü simptomu yaranır. Qəfləti ürək ölümü klinik əlamətlər və elektrokardioqrafiyanın nəticələrinə əsasən hadisə yerində təsdiqlənir. Spesifik müalicə – ürək-ağciyər reanimasion tədbirləri.
Qəfləti ürək ölümü barədə ümumi məlumat
Qəfləti ürək ölümü kardioloji xəstəliklərin qeydə alınmadığı 50-75 yaşlı şəxslərin ölüm səbəblərinin 40%-ni təşkil edir. İl ərzində hər 100 000 əhalidə təxminən 36 QÜÖ müşahidə olunur. Reanimasiya tədbirləri vaxtında aparıldıqda fibrillyasiya zamanı sağqalma 18%, asistoliyada isə 11%-ə bərabərdir. Koronar ölüm hallarının orta hesabla 80%-i mədəcik fibrillyasiyası formasında gedir. QÜÖ-dən daha çox nikotin asılılığı, alkoqolizm, lipid mübadiləsinin pozulmasının rast gəlindiyi orta yaşlı kişilər əziyyət çəkir. Fizioloji səbəblərdən qadınlar qəfləti koronar ölümə daha az məruz qalır.
Qəfləti ürək ölümünün səbəbləri
Qəfləti koronar ölümün risk amilləri işemiya xəstəliyi ilə analojidir. Provokasiyaedici təsirlər sırasına siqaret çəkmə, yağlı qidaların həddindən artıq qəbulu, arterial hipertenziya, vitamin çatışmazlığı daxildir. Modifikasiya olunmayan faktorlar – kişi cinsi, 50-60-dan yuxarı yaş dövrü. Patologiya xarici amillərin: izafi fiziki yüklənmələr, soyuq suya tullanma, havada oksigenin aşağı konsentrasiyası, kəskin psixoloji stressin təsirindən yarana bilər. Qəfləti ürək ölümünün endogen səbəbləri aşağıdakılardır:
- Koronar arteriyaların aterosklerozu. QÜÖ-nin 35,6%-i kardiosklerozun payına düşür. Ürək ölümü qəflətən və ya miokardın işemiyasının spesifik əlamətləri yarandıqdan sonra 1 saat ərzində baş verir. Aterosklerotik zədələnmə fonunda əksər hallarda yığılma qabiliyyətinin kəskin azalması, koronar sindromun inkişafı, səyriməyə səbəb olan kəskin miokard infarktı formalaşır.
- Ötürücülüyün pozulması. Adətən qəfləti asistoliya müşahidə edilir. Ürək-ağciyər reanimasiyası tədbirləri az effektivdir. Patologiya ürəyin ötürücü sisteminin üzvi zədələnmələrində (xüsusən sinatrial, atrioventrikulyar düyünün və ya His dəstəsinin iri şaxələrinin) baş verir. Faiz nisbətində ötürücülüyün pozulması ürək ölümlərinin ümumi sayının 23,3%-ni təşkil edir.
- Kardiomiopatiyalar. 14,4% hallarda aşkarlanır. Koronar arteriyalar sistemini zədələmədən ürək əzələsinin struktur və funksional dəyişiklikləri ilə səciyyələnir. Şəkərli diabet, tireotoksikoz, xroniki alkoqolizm zamanı izlənilir. Birincili xarakter daşıya bilər (endomiokardial fibroz, subaortal stenoz, aritmogen sağ mədəcik displaziyası).
- Digər vəziyyətlər. Xəstəliyin ümumi strukturunda payı – 11,5%. Bu qrupa ürək arteriyalarının anadangəlmə anomaliyaları, sol mədəciyin anevrizması, eləcə də naməlum səbəbli QÜÖ aiddir. Ürək ölümü 7,3% hallarda ürəyin qəfləti dayanması ilə nəticələnən sağ mədəciyin kəskin çatışmazlığına səbəb olan ağciyər arteriyasının tromboemboliyası müşahidə edilə bilər.
Qəfləti ürək ölümünin patogenezi
Patogenez xəstəliyi törədən səbəblərdən birbaşa asılıdır. Koronar damarların sterosklerotik zədələnmələrində arteriyalardan birinin trombla tam okklüziyası baş verir, miokardın qan təhcizatı pozulur, nekroz ocağı formalaşır. Əzələlərin yığılma qabiliyyəti pozulur, bu da kəskin koronar sindromun yaranmasına və kardial yığılmaların dayanmasına gətirib çıxarır. Ötürücülüyün pozulması miokardın fəaliyyətini kəskin dərəcədə zəiflədir. Zəif yığılma qabiliyyəti ürək atımının azalmasına, ürək kameralarında durğunluğa, trombların yaranmasına səbəb olur.
Kardiomiopatiyalarda patogenetik mexanizm miokardın fəaliyyətinin birbaşa azalmasına əsaslanır. Bu zaman impuls normal nəql olunur, lakin ürək bu və ya digər səbəblərdən ona zəif reaksiya verir. Patologiyanın sonrakı inkişafı ötürücü sistemin blokadasından fərqlənmir. Ağciyər arteriyasının tromboemboliyası zamanı venoz qanın ağciyərlərə axını pozulur. Sağ mədəcik və digər kameralar əlavə yüklənməyə məruz qalır, böyük qan dövranında durğunluq formalaşır. Qanla dolan ürək hipoksiya şəraitində öz işini davam etdirə bilmir, qəfləti ürək ölümü baş verir.
Qəfləti ürək ölümünün təsnifatı
Qəfləti ürək ölümü xəstəliyin yaranma səbəbləri (kəskin miokard infarktı, blokada, aritmiya), eləcə də ondan əvvəl meydana çıxan əlamətlərə görə təsnif edilir. Axırıncı halda ürək ölümü simptomsuz (klinika dəyişilməmiş sağlamlıq fonunda inkişaf edir) və əsas simptomatikanın yaranmasından bir saat əvvəl huşun qısa müddətli itirilməsi, başgicəllənmə, sinə nahiyəsində ağrılarla müşahidə olunan formalara bölünür. Reanimasiya tədbirlərininin aparılması baxımından ürək fəaliyyətinin pozulma tiplərini özündə əks etdirən təsnifat daha mühüm sayılır:
- Mədəciklərin fibrillyasiyası. Əksər hallarda məhz bu forma qeydə alınır. Kimyəvi və ya elektrik defibrillyasiyası tətbiqi tələb olunur. Mədəcik miokardının ayrı-ayrı liflərinin qan dövranını təmin edə bilməyən xaotik nizamsız yığılmaları ilə səciyyələnir. Vəziyyət geridönəndir, reanimasiya tədbirlərinin köməyilə aradan qalxır.
- Asistoliya. Ürək yığılmalarının tam dayanması olub, bioelektrik fəaliyyətin kəsilməsi ilə müşayiət edilir. Adətən fibrillyasiyanın nəticəsi olaraq inkişaf edir, lakin bəzən birincili xarakter daşıya bilər. Ağır koronar patologiyaların fəsadı kimi formalaşır, reanimasiya tədbirləri az effektivdir.
Qəfləti ürək ölümünün əlamətləri
QÜÖ-dən 40-60 dəqiqə əvvəl bir sıra əlamətlər: 30-60 saniyə davam edən bayılma, ifadəli başgicəllənmə, koordinasiyanın pozulması, arterial təzyiqin azalması və ya yüksəlməsi baş verə bilər. Döş sümüyü arxasında sıxıcı ağrılar xarakterikdir. Pasiyentin sözlərinə görə ürək sanki ovucda sıxılır. QÜÖ-dən əvvəl simptomlar müşahidə olunmaya da bilər. Çox zaman xəstə sadəcə hər hansı bir işi və ya fiziki hərəkətləri yerinə yetirərkən yıxılır. Yuxu saatlarında da qəfləti ölüm mümkündür.
Ürəyin dayanması huşun itirilməsi ilə səciyyələnir. Nəbz nə mil, nə də magistral arteriyalarda təyin edilmir. Qalıq tənəffüs patologiyanın inkişaf anından 1-2 dəqiqə müddətində saxlanıla bilər, lakin qan dövran etmədiyindən nəfəs almalar lazimi oksigenasiyanı təmin etmir. Baxış zamanı dəri solğun və sianozludur. Dodaqlar, qulaq sırğalığı, dırnaqlar göyərir. Bəbəklər genişlənir, işığa reaksiya vermir. Xarici qıcıqlandırıcılara reaksiya olmur. Tonometriyada Korotkovun AT tonları eşidilmir.
Qəfləti ürək ölümünün ağırlaşmaları
Ağırlaşmalar sırasına uğurlu reanimasiya tədbirlərindən sonra müşahidə olunan metabolik flrtına aiddir. Uzunmüddətli hipoksiya səbəbindən pH dəyişikliyi reseptorların fəaliyyətinin, hormonal sistemin pozulmasına gətirib çıxarır. Zəruri korreksiya aparılmadıqda kəskin böyrək və ya poliorqan çatışmazlığı inkişaf edir. Böyrəklər həmçinin DDL-sindromu ilə assosiasiyalı mikrotromblar, köndələn-zolaqlı əzələlərdə degenerativ proseslər zamanı ifraz olunan mioqlobinlə zədələnə bilər.
Qeyri-adekvat ürək-ağciyər reanimasion tədbirləri dekortikasiyaya (beyin ölümü) səbəb olur. Bu zaman pasiyentin bədəni öz fəaliyyətini davam etdirir, lakin böyük yarımkürələrin qabıq maddəsi məhv olur. Belə vəziyyətlərdə huşun bərpası mümkünsüzdür. Serebral dəyişikliklərin nisbətən yüngül variantı posthiposik ensefalopatiyadır. Xəstənin əqli imkanlarının kəskin azalması, sosial adaptasiyanın pozulması ilə xarakterizə olunur. Somatik təzahürlər: iflic, parez, daxili orqanların funskional pozğunluqları izlənilə bilər.
Qəfləti ürək ölümünün diaqnostikası
Qəfləti ürək ölümü həkim-reanimatoloq və ya tibb təhsili olan digər mütəxəssis tərəfindən təsdiqlənir. Stasionardan kənar şəraitdə diaqnoz yalnız klinik əlamətlər əsasında qoyulur. Əlavə üsullar yalnız reanimasiya və intensiv terapiya şöbəsində icra edilir, onların tətbiqi üçün minimal vaxt tələb olunur. Müayinə üsullarına aşağıdakılar aiddir:
- Aparat üsulu. Reanimasiya şöbəsinin hər bir pasiyentinin qoşulduğu kardiomonitorda iri- və ya kiçikdalğalı fibrillyasiya qeyd olunur, mədəcik kompleksləri aşkarlanmır. İzoxətt müşahidə edilə bilər, lakin bu, çox nadir hallarda baş verir. Saturasiyanın göstəriciləri sürətlə azalır, arterial təzyiq müəyyən olunmur. Köməkçi ventilyasiyada olan xəstələrdə ASV aparatı sərbəst nəfəsalma cəhdlərinin olmaması barədə siqnallar verir.
- Laborator diaqnostika. Ürək fəaliyyətinin bərpasına yönəldilmiş tədbirlərlə birgə aparılır. Qanın turşu-qələvi balansı və elektrolitlərə görə analizi mühüm əhəmiyyət kəsb edir, müayinə prosesində pH-ın turş tərəfə yerdəyişməsi (hidrogen göstəricisinin 7,35-dən aşağı enməsi) qeydə alınır. Kəskin infarktı inkar etmək üçün biokimyəvi müayinə tələb oluna bilər, bu zaman kreatinkinaza, kreatinkinaza–MB, laktatdehidrogenezanın aktivliyinin artması, troponin I konsentrasiyasının yüksəlməsi izlənilir.
Qəfləti ürək ölümünün müalicəsi
Zərərçəkənə ilk növbədə hadisə yerində yardım göstərilir, reanimasiya və intensiv terapiya şöbəsinə daşınma yalnız ürək ritminin bərpasından sonra həyata keçirilir. Müalicəvi-profilaktik müəssisələrdən kənarda reanimasiya sadə üsullarla aparılır. Stasionar şəraitdə və ya təcili yardım maşınında elektrik və ya kimyəvi defibrillyasiya üsullarının tətbiqi mümkündür. QÜÖ zamanı aşağıdakı üsullardan istifadə olunur:
- Ürək-ağciyər reanimasiyası. Pasiyent arxası üstə duz və sərt müstəvi üzərinə uzadılmalı, tənəffüs yolları təmizlənməlidir. Başı arxaya qatlayaraq, aşağı çənəni önə çıxarmaq lazımdır. Zərərçəkənin burnunu sıxıb, ağzina parça salfet qoyulmalı və «ağızdan-ağıza» tənəffüs verilmə texnikası yerinə yetirilməlidir. Kompressiya bütün bədən çəkisi ilə həyata keçirilməli, döş sümüyü 4-5 santimetr basılmalıdır. Reanimatorların sayından asılı olmayaraq, kompressiya və nəfəsvermələrin nisbəti 30:2 olmalıdır. Ürək ritmi və sərbəst tənəffüs bərpa olunduqda xəstə yan tərəfə uzadılaraq, həkimi gözləməl lazımdır. Müstəqil daşınma qadağandır.
- İxtisaslaşdırılmış yardım. Müalicə müəssisələrində geniş əhatəli yardım göstərilir. EKQ-də mədəciklərin səyriməsi qeydə alındıqda 200 və 360 C cərəyanla defibrillyasiya aparılır. Reanimasiya tədbirləri fonunda antiaritmiklərin damar daxilinə yeridilməsi mümkündür. Asistoliya zamanı adrenalin, atropin, natrium-bikarbonat, kalsium xlorid yeridilir. Pasiyent mütləq qaydada intubasiya olunur və ağciyərlərin süni ventilyasiyası aparatına qoşulur. Görülən tədbirlərin effektivliyini müəyyən etmək üçün monitorinq aparılmalıdır.
- Ritmin bərpasından sonra yardım. Sinus ritmi bərpa oldunuqdan sonra ASV huşun qayıtması və ya vəziyyətin tələb etdiyi vaxta qədər davam etdirilir. Turşu-qələvi tarazlığının analizinin nəticələrinə əsasən pH, elektrolit balansı korreksiya olunur. Xəstənin həyat fəaliyyətinin gündəlik monitorinqi, MSS-nin zədələnmə dərəcəsinin qiymətləndirilməsi tələb olunur. Bərpaedici müalicə: antiaqreqantlar, antioksidantlar, damar preparatları, aşağı AT zamanı dofamin, metabolik asidozda soda, nootrop vasitələr təyin edilir.
Qəfləti ürək ölümünün proqnoz və profilaktikası
QÜÖ-nün müxtəlif formalarında proqnoz qeyri-qənaətbəxşdir. Hətta ürək-ağciyər reanimasiyası tədbirləri vaxtında görülsə də MSS toxumalarında, skelet əzələlərində, daxili orqanlarda işemik dəyişikliklərin yaranma riski yüksək olur. Mədəciklərin fibrillyasiyası, tam asistoliya zamanı ritmin bərpa olunması ehtimalı azdır.
Profilaktik tədbirlərə ürək xəstəliklərinin erkən diaqnostikası, siqaret və spirtli içkilərin istifadəsinin dayandırılması, müntəzəm mülayim aerob məşqlər (qaçış, yerimə, iplə tullanma) aiddir. İzafi fiziki yüklənmələrdən (ağır atletika) imtina etmək məsləhət görülür.