Kəskin leykoz

Kəskin leykoz- qanyaranma sisteminin şiş xəstəliyi olub, morfoloji əsasını normal hemopoetik elementləri sıxışdırıb çıxaran- yetkin olmayan (blast) hüceyrələr təşkil edir. Kəskin leykozun kliniki simptomokompleksinə proqressivləşən zəiflik, səbəbsiz hərarət, artralgiya və ossalgiyalar, müxtəlif genezli qanaxmalar, limfadenopatiya, hepatosplenomeqaliya, gingivit, stomatit, angina daxildir. Diaqnozun təsdiqi üçün hemoqram, sümük iliyinin punktatı, qalça sümüyü və limfa düyünlərindən götürülmüş biopsiya materialı incələnməlidir. Kəskin leykozun əsas müalicəsi kimyəvi terapiya kursları və yardımçı terapiya ilə aparılır.

Kəskin leykoz haqqında ümumi məlumat

Kəskin leykoz- leykemiyanın bir formasıdır və bu zaman sümük iliyinin normal qanyaranma elementlərinin leykositlərin zəif differensiasiya olunmuş sələf-hüceyrələri tərəfindən sıxışdırıb çıxarılması və periferik qanda toplanması, toxuma və orqanlara infiltrasiyası baş verir. “Kəskin leykoz” və “xroniki leykoz” yalnız xəstəliyin müddətini deyil, şiş hüceyrələrinin morfoloji və sitokimyəvi xarakterini də təsvir edir. Kəskin leykoz hemoblastozların daha çox rast gəlinən formasıdır: 100 min nəfərdən 3-5-də rast gəlinir; böyüklərdə və uşaqlarda rastgəlmə tezliyi 3:1-dir. Bununla yanaşı, 40 yaşdan yuxarı şəxslərdə statistik olaraq daha çox kəskin mieloid leykoz, uşaqlarda isə- kəskin limfoblast leykoz inkişaf edir.

Kəskin leykozun səbəbləri

Kəskin leykozun birincili səbəbi hemopoetik hüceyrələrin mutasiyasıdır və şişin klonuna başlanğıc verir. Qanyaradıcı sistemin mutasiyası yetkin olmayan (blast) hüceyrələrin erkən differensiasiyasının pozulmasına və sonrakı proliferasiyasına səbəb olur. Yaranmış şiş hüceyrələri sümük iliyində hemopoezin normal hüceyrələrini əvəz edir, daha sonra qana ifraz olunaraq müxtəlif orqan və toxumalara paylanır və leykemik infiltrasiyanı formalaşdırır. Bütün blast hüceyrələr özündə eyni morfoloji və sitokimyəvi xüsusiyyətləri daşıyır ki, bu da onların bir ana hüceyrədən klonlama yolu ilə yarandıqlarının sübutudur.

Mutasiya prosesinin təkanverici səbəbi məlum deyildir. Hematologiyada kəskin leykozun inkişafına səbəb ola biləcək risk faktorlarından bəhs edilir. İlk növbədə genetik meyillik: ailədə kəskin leykoz xəstəsinin olması yaxın qohumlarda rast gəlmə ehtimalını xeyli yüksəldir. Kəskin leykozun yaranma ehtimalı bir çox xromosom anomaliyaları və genetik patologiyalarda –Daun sindromu, Klaynfelter, Viskot-Oldriç və Lui-Barr sindromu, Fankoni anemiyası və s. zamanı yüksəkdir.

Ehtimal olunur ki, genetik meyillik bir çox ekzogen faktorların təsiri altında aktivləşir. Sonunculara ionlaşdırıcı radiasiya, kimyəvi kanserogenlər (benzol, mişək, toluol və s.), onkologiyada istifadə olunan sitostatik preparatlar aid ola bilər. Bir çox hallarda kəskin leykoz digər hemoblatozların- limfoqranulematoz, Qeyri-Hoçkin limfoması, mieloma xəstəliyinin şişəleyhinə müalicəsi zamanı yarana bilər. Kəskin leykozun immun sistemi zədələyən virus infeksiyaları; yanaşı gedən hematoloji xəstəliklərlə (anemiyanın bəzi formaları, mielodisplaziyalar, paroksizmal gecə hemoqlobinouriyası və s.) əlaqəsi məlumdur.

Kəskin leykozun təsnifatı

Onkohematologiyada kəskin leykozların ümumi qəbul olunmuş FAB-klassifikasiyası şiş hüceyrəsinin morfologiyasından asılı olaraq differensiasiya olunur və 2 qrupa bölünür: limfoblast (limfositlərin az differensiasiyaolunmuş sələfləri tərəfindən formalaşan) və qeyri-limfoblast (bütün digər formaları özündə cəmləyən).

1.Kəskin limfoblast leykoz (uşaqlarda və böyüklərdə):

• pre-B-forma
• B-forma
• pre-T-forma
• T-forma
• nə T nə B-forma

2. Kəskin qeyri-limfoblast (mieloid) leykozlar:

• kəskin mieloblast (qranulositlərin sələflərinin idarə olunabilməyən proliferasiyası nəticəsində formalaşır)
• kəskin mono- və kəskin mielomonoblast (monoblastların sürətli artması ilə xarakterikdir)
• kəskin meqakarioblast (differensiasiyaolunmamış meqakariositlərin- trombositlərin sələfinin üstünlük təşkil etməsilə əlaqədar meydana çıxır)
• kəskin eritroblast (eritroblastların proliferasiyası ilə əlaqədar yaranır)

3. Kəskin differensiasiyaolunmamış leykoz:

Leykozların gedişi bir neçə mərhələdən ibarətdir:

• I (başlanğıc)– ümumi qeyri-spesifik simptomlar üstünlük təşkil edir.
• II (inkişaf etmiş)– hemoblastozun aşkar nəzərəçarpan kliniki və hematoloji simptomları ilə xarakterikdir. Bura daxildir: debüt və ya ilk “hücum”, natamam və ya tam remissiya, residiv və ya təmamilə sağalma.
• III (terminal)– normal hemopoezin dərin pozğunluqları (tükənməsi) ilə xarakterizə olunur.

Kəskin leykozun əlamətləri

Kəskin leykozun manifest forması qəfil və ya silinmiş ola bilər. Tipik başlanğıc yüksək qızdırma, intoksikasiya, tərləmə, gücün qəfil zəifləməsi, anoreksiya ilə xarakterizə olunur. Birinci “hücum” (atak) zamanı xəstə əzələ və sümüklərdə davamlı ağrı, artralgiyadan əziyyət çəkir. Bəzən kəskin leykozun başlanğıc mərhələsi KRVİ və ya angina ilə maskalanmış olur; leykozun ilk əlaməti xoralı stomatit və ya hiperplastik gingivit ola bilər. Çox vaxt xəstəlik hemoqramın profilaktik müayinəsi və ya kəskin leykoz növbəti mərhələyə keçərkən retrospektiv aşkarlanır.

Əlamətlər dövründə kəskin leykozlu xəstədə anemik, hemorragik, intoksikasion və hiperplastik sindrom inkişaf edə bilər.

Anemiya bir tərəfdən eritrositlərin sintezinin pozulması, digər tərəfdən isə qanaxmanın artması səbəbindən formalaşır. Anemik simptomlara dəri və selikli qişaların solğunluğu, daimi yorğunluq, başgicəllənmə, ürəkdə çırpıntı hissi, saçların tökülməsi və dırnaqların kövrəkliyi və s. daxildir. Şiş intoksikasiyasının təzahürü güclənir. Mütləq leykopeniya və immunitetin zəifliyi fonunda müxtəlif infeksion xəstəliklər: pnevmoniya, kandidoz, pielonefrit və s. qoşula bilər.

Hemorragik sindromun əsasında aşkar nəzərəçarpan trombositopeniya durur. Hemorragik əlamətlər diapazonu xırda tək-tək petexiyal səpki və göyərmələrdən tutmuş hematuriyalar, damaq, burun, uşaqlıq, mədə-bağırsaq qanaxmaları və s.dək dəyişə bilər. Kəskin leykozun proqressivləşməsindən asılı olaraq qanaxma DDL-sindromunun inkişafı səbəbilə daha massiv ola bilər.

Hiperplastik sindrom sümük iliyinin, eləcə də digər orqanların leykemik infiltrasiyası ilə əlaqədardır. Kəskin leykozlu xəstələrdə limfa düyünlərinin (periferik, mediastinal, qarın boşluğu) böyüməsi, damaq badamcıqlarının hipertrofiyası, hepatosplenomeqaliya müşahidə olunur. Dərinin (leykemidlər), beyin qişalarının (neyroleykoz) leykoz infiltratı, ağciyərlər, miokard, böyrəklər, yumurtalıqlar, xayalar və digər orqanların zədələnməsi baş verə bilər.

Tam kliniki-hematoloji remissiya sümük iliyindən kənar leykemik ocaqların və mieloqramda blast hüceyrələrin 5%-dən az (natamam remissiyada 20%-dən az) olması ilə xarakterizə olunur. Kliniki-hematoloji əlamətlərin 5 il ərzində müşahidə olunmaması sağalma kimi qiymətləndirilir. Sümük iliyində blast hüceyrələrin 20%-dən çox artması və periferik qanda aşkarlanması, eləcə də sümük iliyindən kənar metastatik ocaqların yaranması kəskin leykozun residivi kmi qiymətləndirilir.

Kəskin leykozun terminal mərhələsi kimyəvi terapiyanın qeyri-effektivliyi və kliniki-hematoloji remissiyanın əldə olunması mümkün olmadıqda müşahidə olunur. Bu etapın əlamətlərinə şişin proqressiv böyüməsi, daxili orqanların həyatla uyğun gəlməyən pozğunluqlarının inkişafı aiddir. Təsvir olunan kliniki əlamətlərə hematolitik anemiya, təkrari pnevmoniyalar, piodermiyalar, yumşaq toxumaların abses və fleqmonası, sepsis, proqressiv intoksikasiya qoşulur. Ölümə səbəb qarşısını almaq mümkün olmayan qanaxma, beynə qansızma, infeksion-septiki ağırlaşmalardır.

Kəskin leykozun diaqnostikası

Kəskin leykozun diaqnostikasının əsasında periferik qanın və sümük iliyi hüceyrələrinin morfoloji qiymətləndirilməsi durur. Leykemiyada hemoqramma üçün anemiya, trombositopeniya, yüksək EÇS, leykositoz (az hallarda leykopeniya), blast hüceyrələrin olması xarakterikdir.

Kəskin leykozun təsdiqi və növünün identifikasiyası məqsədilə sümük iliyinin morfoloji, sitokimyəvi və immunofenotipik müayinəsi üçün sternal punksiya aparılır. Mieloqramma analizində blast hüceyrə nisbətinin (5% və yuxarı) atrmasına, limfositoz, qanyaranmanın qırmızı elementlərinin tükənməsinə (kəskin eritromieloz hallarından başqa) və meqakariositlərin azalması və ya olmamasına (kəskin meqakarioblast leykoz hallarından başqa) diqqət yetirilməlidir. Blast hüceyrələrin sitokimyəvi markerlərinin reaksiyası və immunofenotipləşməsi kəskin leykozun dəqiq formasını müəyyən etməyə kömək edir. Sümük iliyinin dəqiq müayinəsi zmanı trepanobiopsiya da aparıla bilər.

Daxili orqanların leykemik infiltrasiyasını istisna etmək məqsədilə onurğa beyninin punksiyası yolu ilə likvorun müayinəsi, baş beynin və döş qəfəsinin rentgenoqrafiyası, limfa düyünlərinin, qaraciyər və dalağın USM müayinəsi aparılır. Leykoz xəstəsi hematoloqdan başqa nevroloq, oftalmoloq, otorinolarinqoloq və stomatoloqun baxışından keçməlidir. Sistem dəyişikliklərin ağırlığının qiymətləndirilməsi üçün koaquloqramma, qanın biokimyəvi analizi, EKQ, ExoKQ və s. aparıla bilər.

Differensial-diaqnostika tədbirləri HİV, infeksion mononukleoz, sitomeqalovirus, kollagenozlar, trombositopenik purpura, aqranulositozun; aplastik, B12 və fol turşusu defisitli anemiyalarda pansitopeniyanın; göy öskürək, vərəm, sepsis və s. xəstəliklər zamanı leykemoid reaksiyanın istisnası istiqamətində aparılır.

Kəskin leykozun müalicəsi

Kəskin leykozlu xəstələr onkohematoloji profilli stasionara yatırılır. Palatalarda gücləndirilmiş sanitar-dezinfeksion rejim təşkil olunur. Kəskin leykozlu xəstələr ağız boşluğunun gigiyenik işlənməsi, yataq yaralarının profilaktikası, cinsi orqanlarının təmizliyinə riayət edilir; yüksək kalorili və vitaminləşdirilmiş qidalanma təşkil olunur.

Kəskin leykozun bilavasitə müalicəsi mərhələli aparılır; müalicənin əsas etaplarına remissiyanın əldə olunması (induksiyası), möhkəmləndiriməsi (konsolidasiya) və saxlanılması, ağırlaşmaların profilaktikası aiddir. Bunun üçün kəskin leykozun morfoloji və sitokimyəvi formaları nəzərə alınaraq xüsusi və standartlaşdırılmış polikimyəvi terapiya sxemləri təyin olunur.

Qənaətbəxş hallarda adətən remissiya 4-6 həftəlik intensiv müalicə kursu ilə əldə olunur. Daha sonra, remissiyanın konsolidasiyası çərçivəsində 2-3 polikimyəvi terapiya kursu daha aparılır. Residivəleyhinə saxlayıcı terapiya 3-ildən az olmamaq şərtilə davam etdirilir. Kimyəvi terapiya ilə yanaşı kəskin leykoz zamanı aqranulositoz, trombositopeniya, DDL-sindromu, infeksion ağırlaşmalar, neyroleykemiyanın yanaşı müalicəsi (antibiotikoterapiya, eritrositar, trombositar kütlənin və təzə dondurulmuş plazmanın köçürülməsi, sitostatiklərin endolyumbal yeridilməsi) həyata keçirilir. Qırtlağın, divararalığı orqanlarının, yumurtalıqların və s. leykemik infiltrasiyası zamanı zədələnmə ocaqlarının rentgenoqrafiyası aparılır.

Uğurlu müalicə hallarında leykoz hüceyrə klonlarının məhvinə, qanyaranmanın bərpasına nail olunur ki, bu da residivsiz dövrün induksiyasının uzun müddətli olması və sağalmanın əldə olunmasına imkan yaradır. Residivlərin qarşısının alınması üçün kimyəvi terapiya və total şüalanmadan sonra sümük iliyinin transplantasiyası aparıla bilər.

Əldə olan statistik məlumatlara əsasən müasir sitostatik vasitələrin istifadəsi 60-80% hallarda kəskin leykozun remissiya fazasına keçməsinə; 20-30%-ində isə tam sağalmanın əldə olunmasına imkan yaradır. Ümumilikdə isə, kəskin limfoblast leykozun proqnozu mieloblast forma ilə müqayisədə daha qənaətbəxşdir.