Qastrit

Qastrit – mədənin selikli qişasının kəskin və ya xroniki iltihabı xəstəliyidir. Xəstəlik epiqastral nahiyədə ağrı, dispepsiya, intoksikasiya, asteniya əlamətləri ilə təzahür edir.

Qastrit – həzm sisteminin ən geniş yayılmış patologiyalarından olub, mədə xəstəliklərinin təxminən 80%-ni təşkil edir. Yaş artdıqda qastritin yaranma ehtimalı yüksəlir. Son illərdə uşaqlar arasında da qastritin yayılma tezliyi xeyli artmışdır, 90% hallarda helikobakter infeksiyası ilə əlaqə təsdiqlənmişdir. Xəstələrdə xroniki formaya daha çox rast gəlinir.

Qastrit – mədəyə müxtəlif zədələyici amillərin təsiri nəticəsində yaranır. Onun inkişafına selikli qişasının lokal rezistentliyinin, orqanizmin ümumi reaktivliyinin, mədənin sekretor və motor funksiyasının pozulması ilə müşayiət edilən patoloji proseslər səbəb olur.

Qastritin başlıca yaranma səbəbləri aşağıdakılardır:

  • İnfeksion agentlər. Xroniki qastritli pasiyentlərin 90%-də helikobakter pilori aşkarlanır. Kəskin forma isə bağırsaq çöpü, stafilokokk, streptokokk, digər şərti-patogen mikroflora tərəfindən törədilə bilər. Az hallarda xəstəlik virus mənşəli olur və ya sifilis, vərəm, kandidoz, qurd invaziyaları fonunda inkişaf edir.
  • Kimyəvi təsir. Kəskin proseslərin əksəriyyəti mədəyə aqressiv maddələrin düşməsi nəticəsində baş verir. Sulema və turşularla zəhərlənmə zamanı fibrinoz, qələvilərlə, ağır metalların duzları ilə intoksikasiya hallarında isə nekrotik iltihab müşahidə edilir. QSİƏP, qlükokortikosteroidlər, bir sıra antibiotiklər, ürək qlikozidləri və kokainin qəbulu, eləcə də spirtli içkilərdən sui-istifadə edilməsi eroziv qastritin formalaşmasına təkan verə bilər.
  • Reaktivliyin dəyişməsi. Parietal hüceyrələrə və daxili Kasl faktoruna qarşı anticisimlərin səbəb olduğu qastritə Addison-Birmer xəstəliyində müşahidə edilir. Bəzən xəstəlik autoimmun tireoidit, insulindən asılı şəkərli diabet, I tip autoimmun poliqlandulyar sindromla əlaqəli olur. Orqanizmin sensivilizasiyası ilə assosiasiyalı hiperreaktivlik allergik qastritə gətirib çıxarır.
  • Həzm sistemi orqanlarının digər xəstəlikləri. Bağırsaq möhtəviyyatının geriyə atılması mədənin selikli qişasının qıcıqlanmasına və iltihabına səbəb olur. Biliar reflüks-qastrit öd yollarının diskineziyası, xroniki duodenit zamanı  pilorik sfinkterin funksional çatışmazlığı nəticəsində inkişaf edir. Əməliyyat olunmuş mədə xəstəliyi, duodenal şişlər ödün reflüksünə şərait yaradır.
  • Xroniki stress. Neyrohumoral disbalans adətən risk amili sayılsa da, kəskin stress reaksiyaları zamanı işemiya eroziyaların, hətta hemorragik qastritin formalaşmasına gətirib çıxara bilər. Xroniki stress damarların uzunmüddətli spazmı, selikli qişanın qan təhcizatının zəifləməsi ilə müşayiət olunur. Ehtiyat imkanlarının tükənməsi və MBT-nin diskineziyaları vəziyyəti daha da ağırlaşdırır.
  • Qidalanmada yol verilən xətalar. Yağlı, kəskin, isti qidaların, ekstraktiv maddələrlə zəngin yeməklərin, qazlı içkilərin daimi qəbulu selikli qişanı zədələyərək, digər amillərin təsirini gücləndirir. Nəticədə xroniki səthi qastrit əmələ gəlir. Az hallarda kimyəvi zədələnmələr və ya mexaniki zədələnmələr kəskin iltihab törədir.

Yaşlı şəxslərdə selikli qişanın involyutiv nazilməsi yerli rezistentliyi zəiflədir. Sepsis, ağır formalı somatik xəstəliklər, onkopatologiyalar zamanı mədə divarının xroniki işemiyası iltihaba təkan verir. Mədə, qida borusu xərçənginin, MBT-nin digər bədxassəli neoplaziyalarının şüa terapiyası və yaxud qastroskopiya, ezofaqoqastroduodenoskopiya, nazointestinal intubasiya prosesində orqanın mexaniki zədələnməsi ilə əlaqədar qastrit yarana bilər. Bəzi hallarda (məsələn, hiperplastik qastrit) xəstəliyin etiologiyası naməlum qalır. Patologiyanın bir sıra formaları irsi xarakter daşıyır.

Qastritin yaranma mexanizmi zədələyici və qoruyucu amillərin disbalansı ilə bağlıdır. Toksin, kimyəvi maddə, autoanticisimlər, allergenlər, bərk qida, tibbi ləavzimatlar və rentgen şüalarının təsiri yerli reaksiyalara səbəb olur. Zədələyici təsir nə qədər güclü olarsa, iltihabi proses bir o qədər kəskin olar. Qısa alterasiya fazasından sonra mikrosirkulyasiya pozulur, ödem, damardaxili mayenin və qan komponentlərinin ekssudasiyası baş verir – klassik kataral qastrit inkişaf edir. Ağır hallarda kəskin distrofiya və toxumaların nekrozu müşahidə olunur.

Xroniki kəskin iltihab vəzi aparatının atrofik, hiperplastik, metaplastik və digər distrofik-regenerator dəyişiklikləri ilə müşayiət olunur. Zədələyici yüklənmələrin intensivliyi az olduqda lokal və ümumi təsirlər yerli rezistentliyin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Bu da xəstəliyin patogenezində başlıca rol oynayır.

Epitel toxumasının qida məhsulları, alkoqol, endotoksinlər tərəfindən daim qıcıqlanması, sekretor-motor funksiyanın tənziminin pozulması xroniki iltihaba səbəb olur. Belə hallarda patoloji dəyişikliklərin tədricən artması izlənilir.

Xroniki qastritin patogenezinin ayrıca bir həlqəsi xlorid turşusunun sintezinin pozulmasıdır. Helikobakteriyaların ifraz etdiyi ammonyakın təsirindən qastrinın sekresiyası güclənir, somatostatinin miqdarı azalır. Bu isə xlorid turşusunun hiperproduksiyası – yüksək turşuluqlu qastritin inkişafı ilə nəticələnir. Mədənin fundal şöbəsinin selikli qişasının atrofiyası və parietal hüceyrələrin autoimmun zədələnməsi xlorid turşusunun sekresiyasını zəiflədir. Aşağı turşuluqlu qastritin inkişaf mexanizminin əsasında məhz bu mexanizm dayanır.

Qastritin klinik formalarının təsnifatında patoloji prosesin gediş xüsusiyyətləri, selikli qişanın morfoloji dəyişiklikləri, etioloji faktor, iltihabın lokalizasiyası, sekretor funksiyanın vəziyyəti, xəstəliyin mərhələsi, ağırlaşmaların olması nəzərə alınır. 1973-cü ildə R.Striklend və İ.MakKeyin təklif etdiyi klinik-morfoloji meyarlara əsaslanan Hyuston təsnifatı daha mükəmməl hesab olunur:

  • İltihabın tipi. Gediş xüsusiyyətinə görə qastritin kəskin və xroniki formaları ayırd edilir. Xəstəliyin xüsusi formaları – allergik, hipertrofik, limfositar, qranulomatoz, digər qeyri-tipik iltihablar ayrıca qeyd olunur.
  • Zədələnmənin lokalizasiyası. Əksər hallarda xəstəlik mədənin müəyyən bir şöbəsini zədələyir (fundan, antral qastrit). Patoloji prosesə mədənin bütün hissələri qoşulduqda belə vəziyyətlər panqastrit adlanır.
  • Etiologiya. Başlıca etioloji amillər nəzərə alınmaqla xroniki autoimmun qastrit (A tip), helibakter mənşəli iltihab (B tip), kimyəvi-toksiki zədələnmə (C tip) ayırd edilir. Bir neçə faktorların müştərək şəkildə rast gəlindiyi hallar qarışıq proses kimi qiymətləndirilir.
  • Morfoloji dəyişikliklərin xüsusiyyətləri. Patoloji prosesin yayılma dərinliyi və xarakterindən asılı olaraq, iltihab kataral, fibrinoz, korroziv, fleqmonoz və eroziv formalara bölünür. Xroniki qastritdə adətən atrofik proseslər üstünlük təşkil edir.
  • Mədə sekresiyasının özəllikləri. Mədə şirəsinin tərkibində xlorid turşusunun miqdarına əsasən qastrit 3 formaya ayrılır: aşağı, yüksək və normal turşuluqlu.

Adətən kəskin qastritin əlamətləri qidalanmada yol verilən xətalar, QSİƏP qəbulu, zəhərlənmə fonunda qəflətən meydana çıxır. Pasiyentləri müxtəlif intensivlikli epiqastral ağrılar, ürəkbulanma, qusma, gəyirmə, iştah pozğunluğu, nəcis ifrazının tezləşməsi narahat edir. Kəskin iltihab zamanı ümumi vəziyyət pozulur – halsızlıq, başgicəllənmə yaranır, əmək qabiliyyəti azalır. İnfeskion mənşəli formalarda qızdırma, titrətmə, zökəm, öskürək, mialgiya, artralgiyalar mümkündür. Xəstəliyin eroziv variantı üçün MBT-dan qanaxmalar (qanlı qusma və ya melena) xarakterikdir.

Xroniki qastritin əlamətləri mədənin sekretor aktivliyindən asılıdır. Turşuluğun yüksəlməsi ilə müşayiət olunan iltihab zamanı yemək qəbulundan 20-30 dəqiqə sonra epiqastral nahiyədə intensiv ağrılar, xroniki qəbizlik, türş gəyirmə müşahidə edilir. Xəstəlik uzun müddət davam etdikdə pasiyentlər yorğunluq, emosional labillik və yuxusuzluqdan şikayətlənirlər. Aşağı turşuluqlu xroniki qastritdən əziyyət çəkən xəstələrdə ağrı sindromu zəif ifadə olunur və ya ümumiyyətlə baş vermir. Pasiyentlərdə səhər saatlarında ürəkbulanma, tez doyma hissi, mədədə ağırlıq, ishal, meteorizm, gəyirmə, ağızda acı dad, dilin boz ərplə örtülməsi qeydə alınır. Qidanın mənimsənilmə və sorulma proseslərinin pozulması ilə əlaqədar çəki itkisi, əzələ zəifliyi, baldırda ödemlər izlənilir.

Qastritin ağırlaşmalarına mədə və onikibarmaq bağırsağın xora xəstəliyi ilə ağırlaşa bilər. Orqan divarının eroziv zədələnməsi zamanı profuz qanaxma və hemorragik şok mümkündür. Əksər hallarda qastritin fleqmanoz formasında mədə divarının perforasiyası, orqanın çapıq deformasiyası müşahidə edilir, fistulalar əmələ gəlir. Daxili Kasl faktorunun çatışmazlığı nəticəsində xəstələrin bir qismində meqaloblast anemiya inkişaf edir. Atrofik qastrit zamanı kaxeksiya, hipoproteinemik ödemlər, əzələ distrofiyası, ensefalopatiya qeydə alınır. Xəstəliyin uzunmüddətli gedişi mədə adenokarsinomasının yaranma ehtimalını yüksəldir.

Qastritin diaqnostikası

Adətən tipik klinik əlamətlərə rast gəlindikdə diaqnozun qoyulmasında heç bir çətinlik yaranmır. Diaqnostik mərhələnin əsas məqsədi xəstəliyin yaranma səbəbinin və klinik formasının aydınlaşdırılmasından ibarətdir. Aşağıdakı instrumental və laborator üsullar daha informativ sayılır:

  • Ezofaqoqastroduodenoskopiya. EQDS zamanı selikli qişaya baxış keçirərkən xəstəliyin morfoloji əlamətləri aşkar edilir. Qastrit üçün ödem, hiperemiya, eroziya, epitel toxumasının nazilməsi və atrofiyası, metaplaziya sahələri, damar şəklinin güclənməsi xarakterikdir.
  • Mədənin rentgenoqrafiyası. Barium məhlulu ilə kontrast müayinə göstəriş sayılır. Büküşlərin qalınlaşması (>5sm), selikli qişada düyünlərin formalaşması, mədə sahəsinin böyüməsi, çoxsaylı eroziyalar qastritə dəlalət edir.
  • Mədədaxili рН-metriya. Mədə turşuluğu sutka ərzində ölçməklə orqanın sekretor funksiyası qiymətləndirilir, qastritin klinik forması təyin edilir. Bu üsulla həmçinin antisekretor terapiyanın effektivliyi yoxlanılır.
  • Tənəffüs testi. Helikobakter pilorini aşkar etmək üçün nəfəslə xaric olunan havada karbonun konsentrasiyası müəyyən edilir. Göstərici 4‰-dən çox olduqda nəticə müsbət sayılır. Şübhəli hallarda qanda helibakterə qarşı anticisimlərin təyini, PZR-diaqnostika məsləhət görülür.
  • Mədə şirəsinin analizi. Bu metod mədənin sekretor funskiyasının öyrənilməsinə yönəldilir. Onun köməyilə ümumi turşuluq, fermentlərin, seliyin və digər maddələrin miqdarı təyin edilir. Çöküntünün mikroskopiyasında epiteliositlər, əzələ lifləri və s. izlənilir.

Qanın ümumi analizində B12 defisitli anemiyanın əlanətləri: eritrositlərin və hemoqlobinin azalması, meqaloblastların formalaşması müşahidə oluna bilər. Xəstəliyin autoimmun mənşəli olmasına şübhə yarandıqda antiparietal anticisimləri üzə çıxaran seroloji reaksiyalar aparılır.

Pepsionogen 1 və 2, qastrinin zərdab səviyyələrinin təyini diaqnostik cəhətdən əhəmiyyətli sayılır. Koproqrammada külli miqdarda həzm olunmamış əzələ liflərinə, nişasta dənələrinə rast gəlinir, Qreqersen reaksiyası müsbət ola bilər. Mürəkkəb hallarda qarın boşluğu orqanlarının MSKT, öd kisəsinin, qaraciyərin, mədəaltı vəzinin USM, antroduodenal manometriya icra olunur. Bioptatın histoloji analizi morfoloji diaqnozun qoyulmasında ən dəqiq üsul sayılır.

Qastrit funksional dispepsiya, MBT-nin digər xəstəlikləri (xora xəstəliyi, xroniki pankreatit, xolesistit), bağırsaq patologiyaları (seliakiya, Kron xəstəliyi), vitamin çatışmazlığı (pernisioz anemiya, pellaqra), bağırsaq infeksiyaları (salmonelyoz, eşerixioz) ilə differensiasiya edilir. Bir sıra hallarda qastroenteroloqun konsultasiyası ilə yanaşı infeksionist, hematoloq, hepatoloqun baxışına ehtiyac yaranır. Miokard infarktını inkar etmək üçün xəstə kardioloqun qəbuluna yönəldilir.

Qastritin müalicəsində taktika qastritin inkişafına səbəb olan amillərdən və xəstəliyin klinik formasından asılıdır. Pasiyentlərə kompleks terapiya və pəhriz məsləhət görülür. Siqaret və spirtli içkilərdən imtina etmək tövsiyə olunur. Qastritin konservativ müalicəsi adətən aşağıdakı qrup preparatlarla aparılır:

  • Antibakterial vasitələr. Helikobakter pilorunun eradikasiyası üçün makrolidlər, β-laktam penisillinlər, nitroimidazollar, tetrasiklinlərdən istifadə edilir. Bu preparatlar mütləq qaydada proton pompa inhibitorları, vismut preparatları ilə kombinə edilir. İnfeksion qastritin digər törədiciləri aşkarlandıqda mikrob, göbələk və parazit əleyhinə vasitələr təyin olunur.
  • Sekretor funksiyanın korrektorları. Xlorid turşusunun sekresiyasını gücləndirmək üçün proton pompa inhibitorlarına, H2-histamin reseptorlarının blokatorlarına üstünlük verilir. Sekretor çatışmazlığının korreksiyası üçün pepsin tərkibli vasitələrlə əvəzedici terapiya aparılır. Mədə şirəsinin sintezini stimulə etmək məqsədilə medikamentoz terapiya bağayarpağı əsaslı fitopreparatlar, piridoksin, C vitamini, zəif üzvi turşularla tamamlanır.
  • Qastroprotektorlar. Epitel toxumasını zədələyici təsirlərdən müdafiə edən bir neçə qrup vasitələr mövcuddur. Bürüyücü preparatların təsir prinsipi selikli qişanı zədələnmədən qoruyan nazik örtüyün formalaşmasına əsaslanır. Kolloid suspenziyalar həmçinin helikobakterib zülallarını koaqulyasiyaya uğradır. Antasidlər mədə şirəsinin xlorid turşusunu neytrallaşdırır. E qrupundan prostaqlandinlər təbii qoruyucu faktorların defisitini bərpa edir.

Kəskin qastritin müalicə planına mədənin yuyulması, sorbentlərin, antidotların qəbulu, infuzion terapiya daxil olur. İfadəli neyrovegetativ pozğunluqlar müşahidə edildikdə sedativ fitoprotektorlar, trankvilizatorlar məsləhət görülür. Autoimmun iltihab zamanı kortikosteroidlər tətbiq edilir. İfadəli ağrı sindromuna malik pasiyentlərə miotrop spazmolitiklər, ehtiyatla analgetiklər təyin olunur. Qastritin hemorragik formasında qanaxmanı dayandırmaq və qan itkisini bərpa etmək üçün hemostatiklərdən istifadə olunur, tam qan, eritrositar kütlələr, plazma köçürülür. Duodenal-qastral reflüksdə ursodezoksixol turşusunun törəmələri, dofamin reseptorlarının inhibitorları effektivdir. Motorikanı yaxşılaşdırmaq üçün prokinetiklər qəbul edilir. Fleqmonoz qastritli xəstələrdə mədə divarının massiv destruksiyası, eləcə də profuz qanaxmalar zamanı cərrahi əməliyyatlar həyata keçirilir.

Kəskin proseslərdə proqnoz əksərən qənaətbəxş olur. Xroniki iltihab isə adətən kəskinləşmələrlə remissiya dövrünün növbələndiyi residivləşən gedişə malik olur. Xroniki atrofik qastrit proqnostik cəhətdən daha az qənaətbəxş sayılır. Xəstəliyin bu forması mədədə xlorid turşusunun sintezinin geridönməyən xarakterli azalmasına, maliqnizasiyaya gətirib çıxarır.

Profilaktik tədbirlərə kəskin və yağlı qidaların məhdudlaşdırılması, siqaret və spirtli içkilərdən istifadə, dərman preparatlarının yalnız həkim təyinatı üzrə qəbulu, mədədə iltihab törədə biləcək xəstəliklərin vaxtında aşkarlanması və müalicəsi aiddir.

error: Content is protected !!