Ağır zəncirlər xəstəliyi
Ağır zəncirlər xəstəliyi (AZX) – nadir rastlanan limfoproliferativ təbiətli şiş xəstəliyidir. Patologiya zamanı yüngül zəncirləri olmayan defektli immunoqlobulinlər sintez olunur. Xəstəliyin bir neçə variantı ayırd edilir: AZX-α, AZX-γ, AZX-µ və AZX-δ. Kliniki təzahürlər limfa sisteminin və qanyaradıcı orqanların zədələnməsilə bağlıdır. Belə ki, xəstəlik zamanı qaraciyər, dalaq, limfa düyünlərinin böyüməsi, diareya, ödem, tükənmə və başqa simptomlar meydana çıxır. Diaqnostika çətin immunositokimyəvi müayinələrin aparılmasına əsaslanır. Müalicə polikimya terapiyasının köməyilə (sxem üzrə sitostatiklər, kortikosteroidlər) şiş prosesinin basqılanmasına yönəlmişdir.
Ağır zəncirlər xəstəliyi barədə ümumi məlumat
Ağır zəncirlər xəstəliyi immunoqlobulinlərin müxtəlif siniflərinin ağır zəncirlərinin fraqmentlərinin hipersekresiyası, yüngül zəncirlərinin isə tamamilə olmaması ilə xarakterizə olunan, limfa və qanyaranma sisteminin zədələnməsinə gətirib çıxaran bədxassəli törəmədir (paraprotein hemablastozları). Xəstəliyin γ (qamma), α (alfa), µ (mü) və nadir hallarda δ (delta) ağır zəncirlər adlandırılan formaları ayırd edilir.
Bu qrup xəstəliklərin kliniki mənzərəsi limfomalarla oxşardır. Ağır zəncirlər xəstəliyi, əsasən 20-40 yaşlı insanlarda, daha çox Aralıq dənizi sahillərində yaşayanlarda rastlanır. Bütün dünyada paraprotein hemoblastozların bu formalarına dair bir neçə yüz kliniki hal qeydə alınıb; bunların 85%-ini AZX-α xəstələri təşkil edir. İk dəfə γ (qamma) fraqmentlərin sekresiyası ilə gedən ağır zəncirlər xəstəliyini 1963-cü ildə Franklin təsvir etmişdir.
Ağır zəncirlər xəstəliyinin səbəbləri
Xəstəliyin risk faktorlarına tənəffüs yollarının müxtəlif infeksion xəstəlikləri, bağırsaq infeksiyaları, helmintozlar, autoimmun patologiyalar (revmatoid artrit, Şeqren xəstəliyi, autoimmun hemolitik anemiya və s.) aid oluna bilər. Somatik mutasiyalar nəticəsində plazmatik hüceyrələr immunoqlobulinlərin yüngül zəncirlərinin sintezinə cavabdeh olan struktur genlərinin bir hissəsini itirir və abberant ağır zəncirlərin hipersekresiyasına başlayır. Bu zaman ağır zəncirlərin patoloji dəyişiklikləri (onların mərkəzi hissəsində CH1 delesiyası var) yüngül zəncirlərlə birləşə bilmir və sintez olunmuş immunoqlobulin natamam, yəni defektli olur. Ağır zəncirlərin izafi konsentrasiyası onların endoplazmatik şəbəkə və Holci aparatı kimi hüceyrənin struktur elementlərində toplanmasına, həmin strukturların zədələnməsinə və sonda hüceyrənin ölümünə gətirib çıxarır.
Ağır zəncirlər xəstəliyinin simptomları
Ağır zəncirlər xəstəliyinin kliniki simptomatikası xəstəliyin növündən asılı olaraq limfatik şişlər üçün xarakterik təzahürlərlə (limfa düyünləri, qaraciyər, dalaq, sümük iliyinin zədələnmələri) oxşardır.
Ağır γ-zəncirlər xəstəliyi (Franklin xəstəliyi) 50-60 yaşlı kişilərdə daha çox rastlanır; hərarət (bədən temperaturu 38-39 oC-yədək qalxır və uzun müddət bu həddə qalır), ümumi zəiflik, qarında ağrı, udma zamanı çətinlik, bədən çəkisinin xeyli azalması (tükənmə) ilə özünü göstərir, tez-tez viral və bakterial infeksiyalar inkişaf edir. Obyektiv müayinə zamanı limfa düyünlərinin, qaraciyər, dalaq və qalxanabənzər vəzin böyüməsi qeyd olunur. AZX-γ sürətlə proqressivləşir, xəstələr əksər hallarda xəstəlik başladıqdan 5-6 il sonra infeksion ağırlaşmadan (kəskin pnevmoniya, sepsis) ölür.
Alfa zəncirlər xəstəliyi (AZX-α) ağır zəncirlər xəstəliyinin daha çox rastlanan formasıdır. Bu patologiya zamanı Aralıq dənizi sahillərində yaşayan, müxtəlif bağırsaq xəstəliklərindən əziyyət çəkən, əsasən 20-40 yaşlı böyüklərdə rast gəlinir. AZX-α-nın abdominal forması malabsorbsiya sindromu ilə büruzə verir. Malabsorbsiya sindromu zamanı qida maddələrinin sorulmasının pozulması ilə müşayiət olunan uzunmüddətli ağır diareya, ödem, dəri zədələnmələri, saç tökülməsi, tükənmə kimi simptomakompleks meydana çıxır. Xəstələri tez-tez qarında ağrılar, ümumi zəiflik narahat edir; keçici hərarət narahat edə bilər. Bir qayda olaraq, periferik limfa düyünləri böyümür, qaraciyər və dalaq normal ölçülərində olur. Çox nadir hallarda ağciyərlərin zədələnməsi və divararalığı limfa düyünlərinin böyüməsi ilə gedən ağır alfa-zəncirlərin xəstəliyinin bronxopulmonal formalarına rastlanır.
µ(mü) ağır zəncirlər xəstəliyi bəzi xroniki limfoleykozlu pasientlərdə müşahidə olunan nadir xəstəlikdir. Bununla yanaşı, simptomatika qeyri-spesifikdir; belə ki, bu patologiya zamanı limfa düyünləri böyümür, hepatomeqaliya, periodik hərarət, ümumi intoksikasiya əlamətləri qeyd oluna bilər.
Delta zəncirlər xəstəliyi nadir hallarda rastlanır (xəstəliyin tək-tək halları təsvir olunub), mieloma xəstəliyi (sümüklərdə ağrılar, patoloji sınıqlar, qanaxma, trombozlar, anemik sindrom) zamanı meydana çıxan kliniki mənzərə ilə özünü göstərən sümük iliyinin zədələnməsi, xroniki böyrək çatışmazlığının inkişafı ilə təzahür edir.
Ağır zəncirlər xəstəliyinin diaqnostikası
Ağır zəncirlər xəstəliyinin diaqnostikası limfaproliferativ xəstəliyin (regionar limfa düyünlərinin, qaraciyər və dalağın böyüməsi, intoksikasion sindrom) kliniki mənzərəsi və AZX-nin konkret variantını təsdiqləyən, limfatik sistemin və qanyaradıcı orqanların başqa xəstəliklərini istisna edən laborator və instrumental müayinələrə əsasən aparılır.
Qanın kliniki analizində anemiya, tez-tez qranulositlərin konsentrasiyasının azalması hesabına leykopeniya, atipik limfoid və plazmatik hüceyrələrin təzahürü, trombositopeniya meydana çıxır. Adətən, EÇS yüksək olur. Sümük iliyinin müayinəsi zamanı plazmositlərin (və ya limfositlərin) miqdarının artması aşkar olunur.
Yekun diaqnoz serum zülallarının immunokimyəvi analizinin aparılması və yüngül zəncirlərlə əlaqəsi olmayan, quruluşca natamam N-zəncirlərin aşkarlanmasına əsasən qoyulur. Bununla yanaşı, yalnız ağır zəncir fraqmentinə malik monoklonal immunoqlobulinlər aşkar olunur. Normal immunoqlobulinlərin müxtəlif siniflərinin konsentrasiyası azalır. Yüksək dəqiqliyə malik paraproteinin immunofiksasiyası zamanı ağır zəncirlər xəstəliyinin variantından asılı olaraq alfa, qamma və ya mü zənciri aşkar olunur. AZX-α zamanı alfa zəncirin fraqmenti pasientlərin yalnız qanında və sidiyində deyil, həm də yoğun bağırsağın selikli qişasında, xəstənin tüpürcəyində aşkar olunur. Bir sıra hallarda müayinə zamanı qan zərdabında patoloji zülallar aşkarlanmadığından immunositokimyəvi diaqnostika düzgün diaqnozu qoymağa imkan vermir.
Ağır zəncirlər xəstəliyinin differensial diaqnostikası limfoblast limfoma, kəskin və xroniki leykoz, hemolitik anemiya, müxtəlif etiologiyalı immunodefisitlər, autoimmun xəstəliklər, bədxassəli törəmələrlə aparılır. Diaqnostika prosesində hematoloq, onkoloq, allerqoloq-immunoloq, infeksionist və başqa sahə mütəxəssislərilə konsultasiya olunur; mədə, onikibarmaq bağırsaq, yoğun bağırsaq, tənəffüs yollarının endoskopik müayinəsi, ehtiyac olarsa, döş qəfəsi və kiçik çanaq orqanlarının, bağırsaqların kompyuter tomoqrafiyası, qalxanabənzər vəzin və abdominal üzvlərin USM-i, həmçinin başqa müayinələr aparılır.
Ağır zəncirlər xəstəliyinin müalicəsi
Hazırda ağır zəncirlər xəstəliyinin effektiv preparatlarla müalicəsi yoxdur. Göstərişlərə əsasən xroniki limfoleykoz və bədxassəli qeyri-Hoçkin limfoma xəstəliklərində istifadə olunan kombinə olunmuş kimyaterapiya (müalicə protokolunun seçilmiş variantlarına uyğun siklofosfamid, doksorubisin, prednizon və başqa preparatları yeridilir) aparıla bilər. Bəzən yaxşı, qısamüddətli müalicəvi effekt dalağın və limfa düyünlərinin şüalandırılması hesabına əldə olunur.
Alfa-ağır zəncirlər xəstəliyi zamanı fəsadlaşma dövründə penisillin və tetrasiklin sırası preparatlarla antibakterial terapiya, həmçinin 6-9 ay ərzində metronidazolun tətbiqi ilə uğurlu nəticələr əldə olunur. Xəstəliyin bu formasında bəzən qlükokortikosteroid hormonlarla yanaşı şüa terapiyası təyin olunur.
Ağır zəncirlər xəstəliyinin proqnozu əsasən qeyri-kafidir. Müalicə tədbirləri vasitəsilə 0,5 – 1 il ərzində müvəqqəti remissiya əldə etmək olar.